3 – jadval
Qadimiy hajm birliklari
№
Nomi
SI tizimi
birliklari
bo‘yicha
qiymati
№
Nomi
SI tizimi birliklari bo‘yicha
qiymati
1
Mudd
1,055
litr
14 Milva
4,225
litr
2
Osham
15 – 20 sm
3
15 Tomchi 0,05
ml
3
Osh
qoshiq
15 – 20 sm
3
16 Filj
311
litr
4
Piyola
0, 4
litr
17 Xarruba 0,129
litr
5
Puta
9,3 dm
2
18 Xuplam 15...20
ml
6
Savray
1,5
litr
19 Qayl
22,08
litr
7
sanoch
1,5
litr
20 Chetver
t
3
litr
(Rossiya)
8
sarjin
0,5x1x2m
3
=
1m
3
21 Barrel
159
litr
9
Ashir
6
litr
22 Bushel 36,37
litr
(Angliya)
35,24
litr
(AQSh)
10 Birshola
8,5
litr
23 Vedro
12,3
litr
(Rossiya)
11 Laux
520
litr
24 Gallon
4,546
litr
(Angliya)
3,785
litr
(AQSh)
12 Maxtum
17
litr
25 Pinta
0,568
litr
(Angliya)
0,473
litr
(AQSh)
13 Metre
10,3
litr
4. – jadval
Qadimiy
yuza birliklar
№
Yuza
birliklarining
nomlari
Xalqaro birliklar tizimidagi qiymatlari
1
Tanob
4037 – 4097 m
2
(Xorazm)
2731 – 2845 m
2
(Buxora, Samarqand, Surxondaryo)
1821 m
2
(Farg‘ona, Toshkent, Chimkent)
2
Akr
4046,9 m
2
(Angliya)
3
Desyatina
10925,4 m
2
(Rossiya)
Metrologiyada sohasida ishlatiladigan ayrim tushunchalar va ularning
ta’riflarini quyida keltirib o‘tamiz:
Metrologiya –
o‘lchashlar, ularning birliligini ta’inlash usullari va vositalari
hamda kerakli aniqlikka erishish yo‘llari haqidagi fan.
Nazariy metrologiya –
metrologiyaning fundamental asoslarini ishlab
chiqish predmeti bo‘lgan sohasidagi metrologiya bo‘limi.
Qonunlashtiruvchi metrologiya
– metrologiya bo‘yicha milliy idora
faoliyatiga qarashli va birliklar, o‘lchash usullari, o‘lchash vositalari va o‘lchash
laboratoriyalariga davlat talablarini o‘z ichiga olgan metrologiya qismi.
Amaliy
metrologiya
–
nazariy
metrologiya
ishlanmalarini
va
qonunlashtiruvchi metrologiya qoidalarini amaliy qo‘llanish masalalari bilan
shug‘ullanuvchi metrologiya bo‘limi.
Kattalik
– sifat jihatidan ajratilishi va miqdor jihatidan aniqlanishi mumkin
bo‘lgan hodisalar, moddiy tizim, moddaning xossasidir.
Kattalik o‘lchami –
muayyan miqdoriy ob’yekt, tizim, hodisa yoki jarayonga
tegishli bo‘lgan kattalikning miqdoriy aniqlanganligi.
Kattalikning qiymati
– kattalik uchun qabul qilingan birliklarning ma’lum
bir soni bilan kattalikning o‘lchamini ifodalash.
Parametr
– berilgan kattalikni o‘lchashda yordamchi sifatida qaraladigan
kattalik.
O‘lchash vositasi
– metrologik tavsiflari me’yorlangan (MTM), o‘lchami
(belgilangan xatolik chegarasi) ma’lum vaqt oralig‘ida o‘zgarmas deb qabul
qilinadigan, kattalikning o‘lchov birligini qayta tiklaydigan va (yoki) saqlaydigan,
o‘lchashlar uchun mo‘ljallangan texnik vosita.
Kattalik o‘lchovi
– o‘lchov qiymatlari belgilangan birliklarda ifodalangan va
zarur aniqlikda ma’lum bo‘lgan bir yoki bir nechta berilgan o‘lchamlarning
kattaligini qayta tiklash va (yoki) saqlash uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositasi.
Etalon (o‘lchashlar shkalasi yoki birligi etaloni)
– kattalikning o‘lchamini
qiyoslash sxemasi bo‘yicha quyi vositalarga uzatish maqsadida shkalani yoki
kattalik birligini qayta tiklash va (yoki) saqlash uchun mo‘ljallangan va
belgilangan tartibda etalon sifatida tasdiqlangan o‘lchashlar vositasi yoki o‘lchash
vositalarining majmui.
Birlamchi etalon
– birlikni mamlakatda (shu birlikni boshqa etalonlariga
nisbatan) eng yuqori aniqlik bilan qayta tiklanishini ta’minlaydigan etalon.
Maxsus etalon
– birlikning alohida sharoitlarda qayta tiklanishini
ta’minlaydigan va bu sharoitlar uchun birlamchi etalon bo‘lib xizmat qiladigan
etalon.
Davlat etaloni
– davlat hududida ushbu kattalikning boshqa barcha etalonlari
bilan qayta tiklanadigan, birliklarning o‘lchamlarini aniqlash uchun asos sifatida
xizmat qilishi vakolatli davlat idorasining qarori bilan tan olingan etalon.
Ikkilamchi etalon
– birlikning o‘lchamini mazkur birlikning birlamchi
etalonidan oladigan etalon.
Nusхa – etalon
– birlikning o‘lchamini ishchi etalonlarga uzatish uchun
mo‘ljallangan ikkilamchi etalon.
Ishchi etalon
– birlikning o‘lchamini ishchi o‘lchash vositalariga uzatish
uchun mo‘ljallangan etalon.
Xalqaro etalon
– milliy etalonlar bilan qayta tiklanadigan va saqlanadigan
birliklar o‘lchamlarini muvofiqlashtirish uchun xalqaro kelishuv bo‘yicha xalqaro
asos sifatida qabul qilingan etalon.
Milliy etalon
– mamlakat uchun boshlang‘ich etalon sifatida xizmat qilishi
rasmiy qaror bilan tan olingan etalon.
O‘lchashlar birliligi
– o‘lchash natijalari rasmiylashtirilgan kattaliklar
birliklarida ifodalangan va o‘lchashlar xatoligi berilgan ehtimollik bilan
belgilangan chegaralarda joylashgan o‘lchashlar holati.
O‘lchashlar birliligini ta’minlash
– O‘BT Qonunlar, shuningdek
o‘lchashlarning birliligini ta’minlashga qaratilgan davlat standartlari va boshqa
me’yoriy hujjatlarga muvofiq o‘lchashlar birliligiga erishish va saqlashga
qaratilgan metrologik xizmatlar faoliyati.
Metrologik xizmat
– bu o‘lchashlar birliligini ta’minlash ishlarini bajarish va
metrologik tekshiruv va nazoratni amalga oshirish uchun qonunga muvofiq tashkil
etiladigan xizmat.
Davlat metrologik xizmati
– bu mamlakatda o‘lchashlar birliligini
ta’minlash bo‘yicha ishlarni mintaqalararo va sohalararo darajada bajaruvchi va
davlat metrologik tekshiruvi va nazoratini amalga oshiruvchi metrologik xizmat.
Metrologiya bo‘yicha milliy idora –
davlatda o‘lchashlar birliligini
ta’minlash ishlariga rahbarlikni bajarishga vakolatli davlat boshqaruv idorasi.
Metrologik tekshiruv –
o‘lchash jarayoni elementlarini me’yoriy hujjatlar
talablariga muvofiqligini aniqlash va tasdiqlashni o‘z ichiga olgan vakolatli
idoralar va shaxslar faoliyati.
Metrologik nazorat
– o‘lchash jarayoni elementlarining holati, ishlatilishi va
o‘rnatilgan tartibda metrologik qoidalar amalga oshirilganligini baholash uchun
vakolatli idoralar va shaxslar faoliyati.
O‘lchash vositalarini tekshiruvdan o‘tkazish
– o‘lchash vositalarining
belgilab qo‘yilgan texnikaviy talablarga muvofiqligini aniqlash va tasdiqlash
maqsadida davlat metrologiya xizmati idoralari (vakolat berilgan boshqa idoralar,
tashkilotlar) tomonidan bajariladigan amallar majmui.
O‘lchash vositalarini kalibrlash
– metrologik jihatlarning haqiqiy
qiymatlarini va o‘lchash birliklarining qo‘llashga yaroqliligini aniqlash hamda
tasdiqlash maqsadida kalibrlash laboratoriyasi bajaradigan amallar majmui.
Takrorlash uchun savollar:
1. Metrologiyaning rivojlanish tarixi haqida yana nimalarni bilasiz,
2. Metrologiya fan sifatida qanday shakllandi?
3. Metrologiyaning fan sifatida shakllanishida qaysi olimlarning hissasi bor deb
hisoblaysiz?
4. Metrologiya sohasida ishlatiladigan asosiy atamalar va tushuchalarni ayting.
5. Qadimiy va ko‘hna o‘lchov birliklaridan yana qaysilarni bilasiz?
