Asosiy vosiтalar hisobi

Moddiy (asosiy vositalar) va nomoddiy aktivlar - bu bir yildan ko’proq foydali xizmat qilish muddatiga ega bo’lgan ishlab chiqarish, ma’muriy maqsadlar uchun foydalanadigan va qayta sotish uchun mo’ljallanmagan aktivlardir.
Moddiy aktivlarni eskirishi nuqtai nazardan uch guruhga ajratish mumkin:

• 
  eskirishga tegishli bo’lgan aktivlar - binolar, inshootlar, uskunalar, mebel, qurilmalar va shunga o’xshashlar;
  
• 
  emirilishga tegishli bo’lgan aktivlar - foydali qazilmalar, o’rmon boy-liklari;
  
• 
  emirilishga yoki eskirishga tegishli bo’lmagan aktivlar – foydalanish-dagi er.
  

Uzoq muddatli moddiy aktivlar tarkibida asosiy vositalar katta salmoqqa ega bo’lib, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida katta rol o’ynaydilar. O’zbekiston Respublikasining 5-sonli Buxgalteriya hisobi milliy standartining 7-bandida asosiy vositalarga quyidagicha ta’rif berilgan: «Asosiy vositalar - moddiy ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarida uzoq (bir yildan ortiq) muddat davomida foydalaniladigan hamda ijaraga berish uchun mo’ljallangan moddiy aktivlardir».
Berilgan ta’rifga ko’ra, asosiy vositalarning asosiy xususiyatlari - korxonalar faoliyatida uzoq muddat mobaynida foydalanishi yoki ijaraga be-rilishidir. Shuningdek, ularning yana boshqa xususiyatlari – xizmat muddati mo-baynida o’zini natural-buyum shaklini saqlab qolishi va o’z qiymatini sekin-asta eskirish tariqasida chiqarib borishidir.
Asosiy vositalar tarkibi, xizmat muddati, qiymati va boshqa bir qator ji-hatlari bo’yicha turlicha bo’lishi ularni hisobga olishda ham bir qator muammo-larni yuzaga keltiradi.
Asosiy vositalarning foydali xizmat qilish muddati davomida davriy es-kirish hisoblab boriladi. Bir qator asosiy vositalarning barcha qiymati eski-rish yo’li bilan hisobdan chiqarib borilsa, boshqa bir turdagi asosiy vosi-talarning tugatish qiymatidan qolgan qismi eskirish tariqasida hisobdan chiqarib boriladi.
Asosiy vositalarni hisobga olishda e’tibor beriladigan yana bir masala bu ularning qaysi birlarini eskirish summasini ishlab chiqarilgan mahsulot tan-narxi tarkibiga kiritish yo’li bilan qoplanadi-yu, qaysi birlarini qiymati foyda hisobidan koplanishini aniqlab olishdir. Bu masalalar o’z navbatida asosiy vositalarni ta’mirlash va ularga texnik xizmat ko’rsatish bilan bog’lik xarajatlarni hisobga olishni to’g’ri aniqlash bilan ham bog’lik.
Demak, asosiy vositalarni hisobga olishda yuqoridagi aytib o’tilgan masa-lalar bilan bog’liq quyidagi ikkita muammoni hal qilib olish lozim:

• 
  joriy hisobot davrida ular qiymatining qanday qismi hisobdan chiqariladi;
  
• 
  ularning balansda ko’rsatilgan qiymatini qoplanish summasi qanday hisoblanadi.
  

Bu muammolarni xal qilish, albatta, bir qator savollarga to’g’ri javob topishni taqozo qiladi. Bular jumlasiga asosan quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  Asosiy vositalarning boshlang’ich qiymatini qanday aniqlash kerak?
  

• 
  Asosiy vositalarning bir qismini xarajatlarga qanday olib borish kerak?
  
• 
  Asosiy vositalarni ta’mirlash, texnik xizmat ko’rsatish va ulardan foydalanish bilan bog’liq xarajatlar hisobini qanday olib borish kerak?
  
• 
  Hisobda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning chiqib ketishini qanday ifodalash kerak?
  

Kutubxona fondlari, qishloq xo’jalik mashinalari va qurollari qiymatidan qat’iy nazar, asosiy vositalarga qo’shiladi.
Asosiy vositalarni hisobga olishni engillashtirish maqsadida uni batafsil turkumlab olish maqsadga muvofiqdir. Asosiy vositalar bir qator belgilari bo’yicha turkumlanadi (8.1- chizma).

1- rasm. Asosiy vositalarni turkumlanishi²

Buxgalteriya hisobida hisobga olishda asosiy vositalarni turlari bo’yicha (natural buyum shakliga ko’ra) quyidagi gruhlarga ajratiladi:

• 
  yer;
  
• 
  yerni obodonlashtirish;
  
• 
  moliyalanadigan lizing shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar;
  
• 
  binolar, inshootlar va uzatuvchi moslamalar;
  
• 
  mashina va uskunalar;
  
• 
  mebel va ofis jihozlari;
  
• 
  kompьyuter jihozi va hisoblash texnikasi;
  
• 
  transport vositalari;
  
• 
  ish hayvonlari;
  
• 
  mahsuldor hayvonlar;
  
• 
  ko’p yillik o’simliklar (daraxtlar);
  
• 
  boshqa asosiy vositalar;
  
• 
  konservatsiya qilingan asosiy vositalar.
  

Ahamiyati bo’yicha, ya’ni ishlab chiqarishdagi ishtirokiga ko’ra, asosiy vositalarni, odatda, ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan va noishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan turlarga ajratib o’rganiladi.

Хo’jalik faoliyatida foydalanish darajasi bo’yicha asosiy vositalarni harakatdagi va harakatda bo’lmagan turlarga ajratish mumkin.
Тaalluqligi nuqtai nazardan xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’ziga tegishli (ya’ni xususiy) bo’lgan va ijaraga olingan asosiy vositalarga ajratiladi.
Тarmoqlar bo’yicha esa asosiy vositalar sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, savdo va umumiy ovqatlanish, sog’likni saqlash va hokazolar kabi iqtisodiyotning tarmoqlariga tegishli bo’lgan asosiy vositalarga guruhlanadi.
Asosiy vositalarni to’g’ri hisobga olish faqat ularni baholashning yagona tamoyili bo’lgan sharoitdagina amalga oshirilishi mumkin. Moliyaviy hiso-botning xalqaro standartlari (MHХS)ga muvofiq qiymatning quyidagi tushun-chalari mavjud:
boshlang’ich qiymati;
joriy qiymati;
qoldiq qiymati;
tugatish qiymati;
Asosiy vositalarni sotib olish, qurish, ishlab chiqarish yoki holatini yaxshilash bilan bog’liq to’g’ridan-to’g’ri xarajatlarni, jumladan, undan maqsadli foydalanish uchun zarur bo’lgan o’rnatish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni o’z ichiga oladi.
Boshlang’ich qiymat — bu asosiy vositalarni yaratish (qurish va qayta qurish) yoki sotib olish bo’yicha xaqiqiy amalga oshirilgan xarajatlar qiymati bo’lib, jumladan to’langan va qayta qoplanmaydigan soliqlar va yig’imlar, shuningdek, tashib keltirish va montaj qilish, o’rnatish va foydalanishga topshirish bo’yicha xarajatlar va aktivni tayyorlanishi bo’yicha foydalanish uchun ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlarni o’z ichiga oladi. Boshlang’ich qiymat ob’ektni korxonada ishga tushirish paytida shakllanadi. Asosiy vositani korxonada bo’lib turgan davri mobaynida faqat uning boshlang’ich qiymatida hisobga olinadi.
Mehnat vositalari turli davrlarda, turli mehnat unumdorligi darajasida, xom ashyo materiallarining baholari turlicha bo’lganda va turlicha ish haqi darajasi sharoitlarida ishlab chiqariladi. Shuning uchun ham, turli davrlarda ishlab chiqarilgan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati solishtirib bo’lmaydigan mehnat xarajatlarini aks ettiradi. Bir turdagi asosiy vositalarni yagona baholanishini amalga oshirish maqsadida vaqti-vaqti bilan ularni qayta tiklash qiymatlarida qayta baholanib boriladi.
Qayta tiklash qiymati - bu asosiy vositalarni hozirgi vaqt sharoitida takror ishlab chiqarish qiymatidir. Asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati inflyatsiya darajasini hisobga olgan holda ma’lum davrda qayta baholanadi. Qayta baholash O’zbekiston Respublikasida hukumat qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Qayta baholash natijasidan keyingi asosiy vositalar qiymati qayta tiklash qiymati deb ataladi. Bunday qayta baholashlar bizni mamlakatimizda 1925, 1945, 1960, 1972, 1992, 1995, 1997 va 2001, 2003 yillarda o’tkazilgan. Qayta baholash amalga oshirilgan fursatdan boshlab ob’ektning qayta tiklash bahosi uning bosh-lang’ich qiymati hisoblanadi.
Joriy qiymat - bu ma’lum sanada amal qilayotgan bozor baholari bo’yicha asosiy vositalarning qiymati yoki o’zaro manfaatdor tomonlar o’rtasida aktivlar-ni almashtirish mumkin bo’lgan summadir.
Asosiy vositalar ishlatilishi jarayonida eskiradi va buning oqibatida esa uning boshlang’ich qiymati kamayib boradi. Asosiy vositalarni o’z texnik-iqtiso-
diy sifatlarini sekin-asta yo’qotib borishini pul ko’rinishida ifodalanishi ularni eskirishi deb aytiladi.
Qoldik qiymat - asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati yoki joriy qiymatidan to’plangan eskirish summasini ayirmasidan keyingi hisobotda aks ettiriladigan qiymatdir.
Тugatish qiymati - bu asosiy vositalarning foydali xizmat qilish muddati oxirida asosiy vositalarni tugatishda paydo bo’ladigan qiymatdan taxmin qi-linayotgan chiqib ketish xarajatlarlarini ayirgandan keyin qolishi kutilayotgan qiymatdir.
Asosiy vositalarning baholash tamoyillari mulkchilik shaklidan qat’iy nazar barcha korxonalar uchun bir xildir. Asosiy vositalarning boshlang’ich qiy-matlari ularga qo’shimcha qurishlar, qo’shimcha jihozlashlar, rekonstruktsiya qi-lishlar va qisman tugatishlar natijasida o’zgarishi mumkin.