|
Birlamchi suksessiyalar tuproq va o’simliklar mavjud bo’lmagan joylarda kuzatiladi. Masalan, vulqonlar otilgan maydonlarda, qum tepaliklarda va qoyalar yuzasida sodir bo’ladi. Ma’lum izchillikda davom etadigan jarayonlar natijasida barqaror biogeotsenozlar hosil bo’ladi.
Biosfera – Yer sayyorasidagi barcha ekosistemalarni birlashtiradigan, to’xtovsiz moddalar va energiya almashinuvi sodir bo’ladigan global ekosistemadir. Biosfera haqidagi dastlabki fikrlar Lamark nomi bilan bog’liq. Biosfera atamasi birinchi bo’lib fanga 1875-yili avstraliyalik olim Eduard Zyuss tomonidan kiritilgan. Vernadskiy biosfera haqidagi ta’limotni yaratgan. Uning fikriga ko’ra biosfera hosil bo’lishida inson faoliyatining o’rnini alohida ta’kidlagan.
Biosfera darajasi – hayotning eng murakkab tuzilgan, eng yuqori darajasi hisoblanadi. Biosfera darajasining komponentlari ya’ni tuzilish birligi biogeotsenozlar sanaladi. Biosfera darajasida modda va energiyaning davriy aylanishi kuzatiladi.
Biosferaning asosiy vazifasi – Yerdagi hayot shakllarining xilma-xilligini va ularning uzoq davr mobaynida saqlanishini ta’minlashdan iborat.
Biosfera darajasining asosiy yo’nalishi – biologik xilma-xillikning saqlanishi orqali biosferaning dinamik barqarorligini ta’minlashdan iborat.
Zamonaviy biologiya biosfera darajasida quyidagi muammolarni hal etadi:
__ Yer sayyorasi o’simliklar qoplami tomonidan kislorod ajralishi intensivligini aniqlash.
__ Atmosfera tarkibidagi karbonat angidrid gazi konsentratsiyasining inson faoliyati bilan bog’liq holda o’zgarishi.
__ Yer yuzida biologik xilma-xillikning hamda biosferaning dinamik va barqaror holatini saqlab qolish.
Biosfera chegaralari. Biosfera litosferaning yuqori qatlamini, gidrosferaning barcha qatlamlarini o’z ichiga oladi.
Biosferaning tirik moddasi. Bu atamani fanga Vernadskiy kiritgan. Tirik modda biosferada tarqalgan barcha tirik organizmlar: produtsentlar, konsumentlar, redusentlar yig’indisidir. Vernadskiyning tirik modda haqidagi fikri: “ Yer yuzida, pirovard natijaga olib keladigan oqibatlari jihatidan, tirik organizmlardan ko’ra qudratliroq kuch yo’qdir”.Tirik moddaning xususuyatlari: o’sish, ko’payish, harakatlanish, Yer yuzi bo’ylab tarqalish, oziq va yashash joyi uchun kurash, tana shakli, o’lchami, kimyoviy tarkibining xilma-xilligi. Vernadskiy Yerning paydo bo’lishidan ko’p o’tmay hayot paydo bo’lgan va u sayyoramizning qiyofasini o’zgartiruvchi asosiy omillardan biri bo’lgan deb ta’kidlaydi.
Biogen va abiogen hosil bo’luvchi moddalar – bir vaqtning o’zida tirik organizmlar faoliyati va abiogen jarayonlar natijasida hosil bo’ladi. Masalan, tuproq, suv havzalarining tubi.
Biologik davriy aylanishga xos xususuyatlar:
__biologik davriy aylanishni harakatlantiruvchi kuchi tirik organizmlarning oziqlanishidagi farqlar hisoblanadi.
__ biologik davriy aylanishda faqat biogen elementlar ishtirok etadi.
__ biogen elementlarning davriy aylanish sikli qisqa – bir necha yil, bir necha o’n va yuz yillarni tashkil etadi. Biologik davriy aylanish biosfera darajasida sodir bo’ladi.
Biogen elementlar – tirik organizmlar hayot faoliyati uchun zarur elementlar. Masalan, C, H, O N, S, P, Ca, K, Cl, Fe, Mg, Cu, Mn, Zn, Mo, Br, B, I.
Eng muhimlari: C, H, O, N, S, P.
Biogen moddalar – tirik organizmlarning faoliyati mahsulotlari yoki ularning organik qoldiqlaridan hosil bo’lgan moddalar yig’indisi. Ularga neft,toshko’mir, ohaktosh, bo’r, torf va atmosfera gazlarini misol qilish mumkin.
Biogeokimyoviy sikl – bu biosferada kimyoviy elementlar va anorganik moddalarning tashqi muhitdan organizmlarga, organizmlardan esa yana tashqi muhitga chiqarilishi orqali aylanishidir. Biogen elementlarning aylanish tezligi ularning organizmlar hayot faoliyatidagi funksiyasi va Yer qobig’idagi miqdoriga bog’liq.
Masalan, uglerod atmosferada karbonat angidrid holida uchraydi, uni aylanish davri 300 yil, atmosferadagi kislorodning to’liq aylanishi 2000 yil va suvning biogeokimyoviy sikli 2 mln yilga teng.
Biosfera evolutsiyasi – Vernadskiyning asarlarida biosfera evolutsiyasi konsepsiyasi muhim o’rin tutadi. Ushbu konsepsiyaning asosiy g’oyasi shundaki, biosfera tirik organizmlar ishtirokida hosil bo’lgan va rivojlangan. Vernadskiy biosfera evolutsiyasini 3 bosqichga ajratadi:
1-bosqich. Yerda hayotning va birlamchi biosferaning paydo bo’lishi. Bu bosqich paleozoy erasining kembriy davrigacha davom etadi. Bu bosqichning asosiy omillari geokimyoviy va iqlim omillari hisoblanadi.
2 – bosqich. Ko’p hujayrali organizmlar xilma-xilliginingortishi tufayli biosfera strukturasining murakkablashuvi.Bu bosqichning asosiy omili biologic evolutsiya hisoblanadi.Bu davr kembriy davridan boshlanib, hozirgi zamon odamlari paydo bo’lishigacha davom etgan.Biosfera evolutsiyasining birinchi va ikkinchi bosqichlari faqat biologik qonuniyatlar asosida kechadi, shuning uchun bu bosqichlarni birlashtirib
Do'stlaringiz bilan baham: |
