Azarbayjon tillar universiteti psixologiya kafedrasi

2.1. Etnik o'zini o'zi anglash va etnik o'ziga xoslik xususiyatlari

Har bir xalq, etnos o‘zini to‘g‘ri anglashi, baholay olishi, rivojlanishi uchun o‘zining psixologik o‘tmishini chuqur bilishi kerak. Boshqacha aytganda, etnos yoki xalq o‘zining kimligini, qanday ma’naviy-psixologik fazilatlarga, urf-odatlarga, qolip va yo‘nalishlarga ega bo‘lganini, qanday rivojlanganligini, tarix davomida qanday psixologik o‘zgarishlarni boshidan kechirganini yaxshi bilishi kerak. Xalqning etnopsixologik xususiyatlarini tarixiy jihatdan o‘rganmay, atroflicha o‘rganmay turib, buning iloji yo‘q. Binobarin, millatning etnik-psixologik xususiyatlarining ildizini tadqiq qilish uchun o‘sha xalqning etnogenezi, ayniqsa, uning etnik-psixologik tarixi, unda sodir bo‘layotgan etnik jarayonlarga alohida e’tibor qaratish lozim. Xalqning etnik-psixologik xususiyatlari majmui, eng avvalo, o‘sha xalqning folklor va badiiy adabiyotida namoyon bo‘ladi. Yozma va og`zaki adabiyotni psixologik tahlil qilish xalqning etno-psixologik xususiyatlarining shakllanish jarayonini kuzatish imkonini beradi. O'tmishni bilish zamonaviylik belgisi hisoblanadi.
Etnik psixologik xususiyatlar orasida etnosning o'z-o'zini anglashi va etnik ong darajasi birinchi navbatda e'tiborni tortadi. Ya'ni, etnik belgilar orasida etnik o'zini o'zi anglash va etnik mansublik ma'nosi asosiy o'rinni egallaydi. Etnos, millatning shakllanishi “biz” va “ular” o‘rtasidagi munosabatlarni ijtimoiy-psixologik mexanizm asosida tushunish va baholash darajasida amalga oshadi. Bu yerda xalq yoki millatning o‘zi haqidagi bilimi, ong darajasi boshqalar, ya’ni boshqa etnoslar haqidagi bilimlar sifatida tavsiflanadi. Demak, etnik o‘z-o‘zini anglash, asosan, o‘z jamoasi haqidagi bilimdir, etnik ong esa boshqa jamoalar haqida hamdir.
Etnik o‘z-o‘zini anglash etnos a’zolarining o‘z etnik hamjamiyatining xulq-atvori va xulq-atvori, munosabatlar tizimi, xarakteri, axloqiy fazilatlari, yutuq va kamchiliklari haqidagi tasavvurlari va mulohazalari bilan uzviy bog‘liqdir.
Ma’lumki, etnik psixologik xususiyatlarning shakllanishining asosini “biz” va “ular” o‘rtasidagi ziddiyat, ya’ni o‘z etnik guruhini boshqa etnik guruhlarga qarshi qo‘yish asosida ular orasidagi o‘xshashlik va farqlarni anglash tashkil etadi. Agar etnik guruhlar o'rtasida shunday qarama-qarshilik, qarama-qarshilik bo'lsa, o'z-o'zini anglash ham bor. Boshqa etnik guruhlarning psixologiyasini tushunish uchun o'z millatiga xos xususiyatlarni tushunish kerak yoki aksincha. Bu jihat etnik umumiylik va etnik farqni tushunish va qadrlash uchun juda muhimdir. Binobarin, xalqning o‘zi haqidagi haqiqiy qiyofasi uning boshqa xalq va millatlardan ajralib turishiga, shu bilan birga, bu farqni anglashiga yordam beradi. Etnik o'z-o'zini anglash etnos yoki millatning tili, an'analari, rivoyat va mifologiyasi, musiqa va raqslari, kiyim-kechak xususiyatlarida namoyon bo'ladi.
Etnik o'zini o'zi anglashning eng asosiy psixologik mexanizmi etnik identifikatsiyadir. Etnik o'zini o'zi anglash etnik identifikatsiya orqali sodir bo'ladi. Identifikatsiya aniqlash demakdir. Ya'ni, bu odamning boshqasi bilan identifikatsiyasi. Guruh darajasidagi farqlash va identifikatsiyalash natijasida ijtimoiy o'ziga xoslik paydo bo'ladi. Ijtimoiy o'ziga xoslik o'z guruhini boshqa ijtimoiy birlashmalar bilan solishtirish jarayoni natijasida shakllanadi. Agar guruh umumiy milliy birlikka qo‘shilmasa, o‘zining o‘xshash va umumiy tomonlarini aniqlamasa, o‘zini milliy birlikka kiritmasa, ijtimoiy o‘ziga xoslik paydo bo‘lmaydi. Ijtimoiy o'ziga xoslik etnik o'ziga xoslikning manbai. Ijtimoiy o'ziga xoslik bo'lmasa, etnik o'ziga xoslik ham bo'lmaydi. Etnik o'ziga xoslik - etnopsixologik hodisa bo'lib, u shaxsning ma'lum bir etnik jamoaga mansubligini aniq tushunish va tushunishdan iborat.
Kognitiv komponent shaxsning o‘z etnosi, guruh xususiyatlari, etno-farqli belgilarni tushunishi haqidagi bilim va g‘oyalari asosida o‘zini shu guruh a’zosi sifatida idrok etishini o‘z ichiga oladi. Etnik o'ziga xoslikning kognitiv komponenti birinchi navbatda etnik ong, ya'ni etnos haqida kerakli ma'lumotlarga ega bo'lishdir. Ya’ni, har bir elat a’zosining o‘z etnik guruhi va boshqa elatlarning tarixi, an’analari, umumiy madaniyati xususiyatlari haqida ma’lumot va tasavvurga ega bo‘lishi tushuniladi.
Affektiv komponent deganda shaxsning o‘zi mansub bo‘lgan guruhga mansublik hissi, uning sifatlarini baholashi, uning a’zosi bo‘lishga munosabati tushuniladi. Etnik o'ziga xoslikning affektiv (hissiy) komponenti o'z xalqining taqdiri bilan bog'liq masalalarga chuqur hissiy reaktsiyalar berishda aniq namoyon bo'ladi. Xalq va millat muvaffaqiyati milliy g‘urur tuyg‘usini uyg‘otishi, mag‘lubiyati esa chuqur qayg‘u tuyg‘usini uyg‘otishi etnik o‘zlikni anglashning hissiy komponenti bilan bog‘liq. Emotsional o'ziga xoslik hissi qanchalik kuchli bo'lsa, etnik a'zolar o'rtasida psixologik birlik hissi kuchayadi.
Bunda etnosning o‘ziga bo‘lgan hurmati ortib, milliy g‘urur tuyg‘usi kuchayadi. Shunday qilib, "Men kimman?", "Biz kimmiz?" ularning savollariga javob berish oson, ya'ni siz qaysi millatga mansubligingiz haqida aniq tasavvurga egasiz va bunga nafaqat o'zingiz, balki boshqalar oldida dadil javob bera olasiz. Bunda siz xalqingizning vatanini ham, etnik kelib chiqishini ham, etnik psixologik xususiyatlarini ham tushundingiz. Bu daraja allaqachon etnik o'zini o'zi anglashning shakllanishi va namoyon bo'lishini anglatadi.
Ammo o‘smirlar va yoshlarning sotsializatsiya natijasida o‘z millati to‘g‘risida olgan ma’lumotlari, ya’ni etnik identifikatsiyaning kognitiv komponenti affektiv komponentga aylanishini qanday qilish mumkin? Bunga erishish uchun yigitning olgan etnopsixologik bilimlari uning uchun shaxsiy mazmunga ega bo‘lishi va u bu bilimni boylik sifatida qadrlashi kerak. Keling, fikrimizni QVOllportning nazariy kontseptsiyasiga asoslanib tushuntirib beraylik. QVOllport qiziqishning shakllanish mexanizmini izohlar ekan, “boylik”ga ishora qiladi va shu asosda ikki toifani ajratadi: “bilim” va “ma’no”. Haqiqiy boylik esa aslida bilim toifasi bilan emas, balki ma’no toifasi bilan bog‘liqdir. Kuzatishlar va tahlillar shuni ko‘rsatadiki, o‘qituvchilar va ota-onalar yosh avlodga xalq va millat haqidagi ma’lumotlarni ma’no kategoriyasi sifatida emas, balki bilim kategoriyasi sifatida taqdim etadilar. Psixologlarning fikriga ko'ra, ma'no kategoriyasiga aylangan boylik doimo fundamental ahamiyatga ega. “Ma’no” kategoriyasining shakllanishi natijasida yosh avlodning o‘z etnik guruhining etnopsixologik xususiyatlari haqida olgan ma’lumotlari endi shunchaki bilim emas, balki boylik sifatida qadrlanadi. Ushbu kontekstda idrok etilgan faktlar va hodisalar yaxshiroq esda qoladi, chunki ular tabiiylashtirilgan va shaxsiy ma'noga ega va xatti-harakat uchun rag'batlantiruvchi vositaga aylanadi. Bunday holatda fuqaro o‘z davlati, xalqi, millati, tili va dini undan nimani kutayotganini yaxshi tushunadi va shunga qarab ish yuritadi. “Ma’no” kategoriyasining shakllanishi natijasida yosh avlodning o‘z etnik guruhining etnopsixologik xususiyatlari haqida olgan ma’lumotlari endi shunchaki bilim emas, balki boylik sifatida qadrlanadi. Ushbu kontekstda idrok etilgan faktlar va hodisalar yaxshiroq esda qoladi, chunki ular tabiiylashtirilgan va shaxsiy ma'noga ega va xatti-harakat uchun rag'batlantiruvchi vositaga aylanadi. Bunday holatda fuqaro o‘z davlati, xalqi, millati, tili va dini undan nimani kutayotganini yaxshi tushunadi va shunga qarab ish yuritadi. “Ma’no” kategoriyasining shakllanishi natijasida yosh avlodning o‘z etnik guruhining etnopsixologik xususiyatlari haqida olgan ma’lumotlari endi shunchaki bilim emas, balki boylik sifatida qadrlanadi. Ushbu kontekstda idrok etilgan faktlar va hodisalar yaxshiroq esda qoladi, chunki ular tabiiylashtirilgan va shaxsiy ma'noga ega va xatti-harakat uchun rag'batlantiruvchi vositaga aylanadi. Bunday holatda fuqaro o‘z davlati, xalqi, millati, tili va dini undan nimani kutayotganini yaxshi tushunadi va shunga qarab ish yuritadi.
Etnik o'ziga xoslik va uning shakllanishi bosqichlarini mashhur shveytsariyalik psixolog J.Pyaje quyidagicha ko'rsatgan: 1) bola o'z millatiga oid birinchi qisqacha va parcha-parcha ma'lumotni 6-7 yoshida oladi. Bu yoshda uni o'z mamlakati va millati emas, balki oilasi va ijtimoiy doirasi qiziqtiradi; 2) 8-9 yoshda bola o'zini etnik guruhiga aniq taniydi. Bu vaqtda u o‘z ota-onasining millati, o‘zi yashayotgan mamlakat, ona tilini o‘zlashtirish uchun asos qilib oladi va ular asosida milliy tuyg‘ular vujudga keladi; 3) 10-11 yoshda etnik o'ziga xoslik to'liq shakllanadi va shuning uchun bola o'zini boshqa etnik guruhlardan ma'lum etnik-o'ziga xos xususiyatlarga ko'ra ajrata oladi.
Etnik o'ziga xoslikning rivojlanishi to'g'risida turli xil fikrlar mavjud bo'lsa-da, barcha psixologlar bir fikrga qo'shiladilar, ya'ni amalga oshirilgan etnik o'ziga xoslik o'smirlik davrida, o'z-o'zini aks ettirish tuyg'usi inson uchun ayniqsa muhim bo'lgan davrda sodir bo'ladi.