Azarbayjon tillar universiteti psixologiya kafedrasi

1.5. Ozarbayjonda etnopsixologiyaning rivojlanishi

Ozarbayjonda etnopsixologiya uzoq o'tmishga ega, ammo qisqa tarixga ega. Dastlabki etnopsixologik g‘oyalarning shakllanishi xalqning qadimiy urf-odatlari, marosim va marosimlari, o‘yin-kulgilari, o‘yinlari bilan bog‘liq. Xalqning kuzatish asosida egallagan etnopsixologik bilimlari xalq og‘zaki ijodida, badiiy adabiyot namunalarida o‘z ifodasini topadi. Ozarbayjon ogʻzaki xalq adabiyotidagi obrazlar (taqir, kosa, Molla Nasreddin va boshqalar) xalqning ijtimoiy meʼyorlari va qoliplarini ifodalagan. Etnik psixologik hodisalar haqidagi jamoatchilik fikri latifalarda aks ettirilgan. Dostonlarda qabilalar va qabilalararo munosabatlar psixologik tahlil qilinadi. Etnopsixologiya tarixini bilim sohasi sifatida tahlil qilganda, bir tomondan, uning ilk sahifalari psixologiyasida, ikkinchi tomondan, Ozarbayjon falsafasi, adabiyoti va sanʼati materiallarida, sayohatnomalarda, geograflar asarlarida, tarixiy va etnografik yozuvlarda, yodgorliklarda uchraydi. Ozarbayjon adabiyoti barcha janrlari bilan ozarbayjon xalqining ruhi, tafakkuri, umumiy ruhiy qiyofasini aks ettirgani uchun uni ozarbayjon psixologik tafakkuri tarixining birinchi manbasi sifatida qabul qilish kerak. Qayd etilgan manbalarda nafaqat ozarbayjon xalqiga, balki dunyoning boshqa xalqlariga ham xos xususiyatlar haqida mushohadalarni uchratish mumkin. Sharqda xalqlar va mamlakatlar tarixiga bo‘lgan qiziqish u yerda yashovchi xalqlarning hayoti, turmush tarzi, madaniyatiga, bir so‘z bilan aytganda, xalq xarakteriga bo‘lgan qiziqish bilan uyg‘unlashgan. Psixologik fikr tarixining birinchi manbai sifatida Ozarbayjonni olish kerak, chunki u umuman uning ruhiy qiyofasini aks ettiradi. Qayd etilgan manbalarda nafaqat ozarbayjon xalqiga, balki dunyoning boshqa xalqlariga ham xos xususiyatlar haqida mushohadalarni uchratish mumkin. Sharqda xalqlar va mamlakatlar tarixiga bo‘lgan qiziqish u yerda yashovchi xalqlarning hayoti, turmush tarzi, madaniyatiga, bir so‘z bilan aytganda, xalq xarakteriga bo‘lgan qiziqish bilan uyg‘unlashgan. Psixologik fikr tarixining birinchi manbai sifatida Ozarbayjonni olish kerak, chunki u umuman uning ruhiy qiyofasini aks ettiradi. Qayd etilgan manbalarda nafaqat ozarbayjon xalqiga, balki dunyoning boshqa xalqlariga ham xos xususiyatlar haqida mushohadalarni uchratish mumkin. Sharqda xalqlar va mamlakatlar tarixiga bo‘lgan qiziqish u yerda yashovchi xalqlarning hayoti, turmush tarzi, madaniyatiga, bir so‘z bilan aytganda, xalq xarakteriga bo‘lgan qiziqish bilan uyg‘unlashgan.
11-asrdan boshlab falsafa va badiiy adabiyotda etnopsixologik gʻoyalarni uchratish mumkin. Bahmanyor, Nosiriddin Tusiy, Nizomiy Ganjaviy, Imaddadin Nasimiy, M.A.Sobir, U.Hojibeyov, M.F.Axundov, A.Boqixonov, sayyoh Z.Shirvoniy va boshqalarning asarlarida etnopsixologik eslatmalarni uchratish mumkin.
Ozarbayjon va uning hududida yashovchi xalqlar haqidagi etnopsixologik va etnografik maʼlumotlarni oʻsha davrlarda mamlakatimizga sayohat qilgan sayohatchilar, elchilar, tarixchilar va boshqalarning asarlarida uchratish mumkin. O‘sha maqolalarda o‘lkaning tarixi, geografiyasi, tabiati, yer usti va yer osti boyliklari, xalqlarning urf-odatlari, turmush tarzi, xarakteri haqida ma’lumotlar berilgan. Ular orasida yunon geografi va tarixchisi Strabonning (miloddan avvalgi 64-24 yillar) “Geografiya” asarini misol qilib keltirish mumkin. Strabon shunday yozadi: U yerdagi odamlar o‘zining go‘zalligi va qaddi-qomati bilan ajralib turadi, shu bilan birga ular ochiqko‘ngil, mayda emas. Albanlar keksalikni nafaqat ota-onalarini, balki begonalarni (qariyalarni) ham juda hurmat qilishadi. Marhumning dardini chekish, hatto uni eslash ham nomus deb hisoblanadi. Marhum bilan birga uning barcha mol-mulkini dafn etishadi va shuning uchun marhum otasining mulkidan mahrum bo'lib, qashshoqlikda yashaydi. Qadimgi Kavkaz Albaniyasi va uning xalqlari haqida 2-asrning taniqli geograf va astronomi Klavdiy Ptolemey (70-147)ning “Geografiya” darsligida ham maʼlumot berilgan.
16-asrda ingliz sayyohi Entoni Jenkinsonning Ozarbayjonga tashrifi va uning Shamaxi shahri va mahalliy xalq hayoti haqidagi “Kundalik” yozuvlari diqqatni tortadi. Shamaxi qozisining mehmoni bo‘lgan Entoni Jenkinson mahalliy xalqning yuksak madaniyatidan hayratda ekanligini ta’kidlab, uning sharafiga berilgan ziyofat dasturxonini shunday ta’rifladi: kechki ovqat vaqti yetib, polga dasturxon yozilib, turli taomlar keltirildi. ; taomlar xilma-xilligiga qarab tartiblangan. "Mening hisobimga ko'ra, 140 turdagi ovqat berildi. Ular stollarni olib tashlagach, yangi dasturxonlar qo'yib, meva va boshqa ziyofat ovqatlaridan iborat 150 turdagi bulutlarni olib kelishdi. Shunday qilib, 290 turdagi ovqat ikki marta berildi." Masalan, ingliz sayyohi XVI asrda ozarbayjon xalqining oshpazlik madaniyati naqadar boy bo‘lganligini yana bir bor isbotlaydi. Bu, avvalo, Ozarbayjon xalqining naqadar mehmondo‘st ekani, chet el xalqlariga naqadar e’tibor va g‘amxo‘rlik ko‘rsatayotgani, naqadar do‘stona munosabatda ekanidan dalolatdir. Ozarbayjon ayollari boy tasavvur va shahar madaniyatiga ega ekanligini misol ham isbotlaydi. Chunki ko‘chmanchi xalq bunday boy oshxona yarata olmaydi.
Ozarbayjon va ozarbayjonlar haqidagi yana bir xotira nemis olimi, matematigi, astronomi, faylasufi va geografi Adam Olearining “Muskovi tasviri va Muskoviya orqali Eronga va orqaga sayohat” nomli asarida keltirilgan. 1636-1638 yillarda Ozarbayjonda bo‘lgan Adam Oleari Shamaxida bo‘lib, madrasada talabalarga astronomik asboblar (globus va transporter) yordamida ilm-fan sirlarini, jumladan, Evklid geometriyasini o‘rgatganligini yozadi.Darband shaharlarida bo‘lib, 1670-1672 yillarda Shamaxi va Ardabil.
Hoji Zeynalabdin Shirvani (1780-1838) Ozarbayjonning eng ko‘zga ko‘ringan sayyohi (Ozarbayjon chelebisi) bo‘lib, 40 yillik sayohati asosida, asosan, Sharq mamlakatlari va u yerda yashagan xalqlar hayotini aks ettiruvchi to‘rtta asar yozgan: “Riyozus-sayaha”, “Kashful-Maarifin”, “Hadaykus-Sayahani”, “Bustanus-Sayahoni”.
Nosiriddin Tusiyning etnopsixologik qarashlari va kuzatishlari asosan “Axlagi-Nosiriy” asarida jamlangan. N. Tusiy Sharq xalqlarining ayrimlariga xos xususiyatlar haqidagi mavjud qoliplarni quyidagicha ta’riflaydi:
Arab: notiqlik, notiqlik va notiqlik bilan ajralib turadi, lekin qorong'u fe'l-atvori va shahvoniyligi bilan ajralib turadi;
Ajam: ular aql-zakovati, donoligi, pokligi va zukkoligi bilan mashhur;
Rumiy: ular sadoqat, ishonch, yordam va tejashda ustunlikka erishdilar,
lekin ular hasad va baxillik bilan mashhur;
Hindlar: ular zukkolik va zukkolikda ustun edilar, lekin shoshqaloqlik, pessimizm, ayyorlik va g'iybat bilan mashhur edilar;
Turk: jasurlik, xizmatkorlik va yaxshi xulq-atvor bilan ajralib turadi, lekin shafqatsizlik, qo'pollik va o'zini tuta olmaslik bilan mashhur.
Respublikamizda etnopsixologiya muammolarini ilk bor ilmiy tadqiq etish iste’dodli psixolog Fuad Ibrohimbeyov ijodi bilan bog‘liq. U o‘z asarlarida etnik psixologik xususiyatlarning shakllanishida etnik-madaniy omillar juda muhim rol o‘ynashini ko‘rsatdi. Shuningdek, janob Fuad etnik psixologik xususiyatlarni faqat biologik omillar bilan izohlovchilarga qarshi chiqdi.
Ozarbayjonda etnopsixologiya sohasida tadqiqot olib borayotgan psixologlardan A.S.Bayramov, A.A.Alizade, S.I.Seyidov, B.Xaliyev, R.Qodirova, R.Garag‘ozov, G.Huseynova, pedagoglardan A.Hoshimov, Y.Tolibov, etnograf olimlardan G.Gʻeybullayev, R.Babayev, X.Guliyev va boshqalar. nomlarini keltirish mumkin. A.S.Bayramovning etnik psixologik muammolarni oʻrganishga oid asarlaridan “Etnik psixologiya”, “Psixologik fikrlar”, “Etnik psixologiya masalalari”, “Kitob-dada Qorgud” dostonlari, etnik psixologik xususiyatlar tahlili va boshqa asarlarini koʻrsatish mumkin. A.A.Alizodaning “Ozarbayjon ijtimoiy psixologiyasi masalalari”, “Xamsa”da yosh va pedagogik psixologiya masalalari”, “Ozarbayjon etnopsixologiyasiga kirish”, R.Aliyevning “O‘quvchi shaxsini shakllantirishda milliy xususiyatlarni mensimaslik”, “Shaxs shakllanishining etnopsixologik asoslari. ", “Etnopsixologiya: globallashuv va milliylik” asarlarini qayd etish mumkin. Rena Gadirovaning “Ozarbayjon bolalari va o‘smirlari milliy o‘ziga xosligini rivojlantirishning ijtimoiy-psixologik muammolari” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini hamda G. Huseynovaning “Zamonaviy yoshlarda etnik stereotiplarning namoyon bo‘lish xususiyatlari” nomli uslubiy tavsiyasini keltirish mumkin. Adiblar N. Jafarov, Q. Valiyev, A. Nabiyev, P. Xalilov, tarixchilar M. Seyidov, G. Geybullayev, faylasuflar A. Asadov, A. Shukurov, adabiy, tarixiy-etnografik, falsafiy asarlarida etnopsixologik masalalar muhokama qilinadi. A.Shirinov va boshqalar jinoiy ish yuzasidan o'rganildi. Huseynovaning “Zamonaviy yoshlarda etnik stereotiplarning namoyon bo’lish xususiyatlari” uslubiy tavsiyasini keltirish mumkin. Adiblar N. Jafarov, Q. Valiyev, A. Nabiyev, P. Xalilov, tarixchilar M. Seyidov, G. Geybullayev, faylasuflar A. Asadov, A. Shukurov, adabiy, tarixiy-etnografik, falsafiy asarlarida etnopsixologik masalalar muhokama qilinadi. A.Shirinov va boshqalar jinoiy ish yuzasidan o'rganildi. Huseynovaning “Zamonaviy yoshlarda etnik stereotiplarning namoyon bo’lish xususiyatlari” uslubiy tavsiyasini keltirish mumkin. Adiblar N. Jafarov, Q. Valiyev, A. Nabiyev, P. Xalilov, tarixchilar M. Seyidov, G. Geybullayev, faylasuflar A. Asadov, A. Shukurov, adabiy, tarixiy-etnografik, falsafiy asarlarida etnopsixologik masalalar muhokama qilinadi. A.Shirinov va boshqalar jinoiy ish yuzasidan o'rganildi.
Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng respublikamizda etnopsixologik muammolar psixologiya fanining ustuvor tadqiqot yo‘nalishlaridan biriga aylandi.