B. N. Sirliyev a. Beknazarov d. N. Arziqulov

1-ma’ruza
PSIXOLOGIYA FANINING PREDMETI

1. 
   Psixologiya fani haqida tushuncha.
   
2. 
   Hozirgi zamon psixologiya fanining asosiy prinsiplari, katego- riyalari va ilmiy tadqiqot usullari.
   
3. 
   Hozirgi zamon psixologiya fanining tuzilishi va boshqa fanlar bilan bog‘liqligi.
   

1. Psixologiya fani haqida tushuncha
Hozirgi davrda iqtisodiyot hamda madaniyatni tez va uyg‘un rivojlantirish, ijtimoiy munosabatlarni va siyosiy ustqurmani ta- komillashtirish, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi va oliy boyligi bo‘lmish insonning o‘zini yanada kamol toptirish manfaatlari yosh avlodlarga ta’lim-tarbiya berishga, shuningdek huquqiy mada- niyatga yangicha, yana ham keng ko‘lamda yondashishni talab qiladi.
Shu maqsadda oliy ta’lim muassasalarining o‘quv rejalari va dasturlari qayta ishlab chiqildi. Shu munosabat bilan, umumiy psixo- logiya, bir tomondan, o‘ziga xos ravishda psixologiya faniga kirish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, tinglovchilarni avvalo shaxs psixologiyasi, uning faoliyati va jamiyatga munosabati haqida, uni tadqiq etish usullari, asosiy psixik jarayonlarning qonuniyatlari haqida tegishli bilimlardan xabardor etgan holda, ularni o‘z kasbiga nazariy va amaliy jihatdan tayyorlashdan iborat aniq vazifani zimmasiga oladi. Bu bilimlarni egallamasdan turib, tinglovchilarning o‘qishi va mehnat faoliyatiga, profilaktik ta’lim va tarbiya berish, unga rahbarlik qilishga layoqatli professional mutaxassisni muvaffaqiyatli tarzda vo- yaga yetkazib bo‘lmaydi.
Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatida psi- xologiya yoki psixologik bilimlar doimo zarur bo‘lgan, chunki ular bevosita va bilvosita odamlar bilan ishlaydi.
Ijtimoiy hayot ehtiyojlari qadim zamonlardan buyon kishini teva- rak atrofdagi odamlarning psixik xususiyatlarini farqlay bilishga va ularni o‘z xatti-harakatlarida hisobga olishga majbur etib kelgan. Dastlab bu xususiyatlarga jonning ta’siri deb izoh berilgan. «Jon» tushunchasining paydo bo‘lishi ibtidoiy odamlarning antimistik qa- rashlari bilan bog‘liqdir.
Keyinchalik jamiyat taraqqiy eta borgan sari rejalashtirish va ijroning, jismoniy mehnat va ishlab chiqarishning, ma’naviy kuchlar- ning tabaqalashuvi, sinfiy jamiyatning paydo bo‘lishi va kishining mavhumlashtirish qobiliyati rivojlana borishi munosabati bilan jonning moddiylikdan xoli tabiati haqida g‘oyalar paydo bo‘ldi. Shu bilan birga, avvalgi antimistik, afsonaviy tasavvurlar o‘rnini ruhni borliqning tabiatni falsafiy tushunish manzarasi nuqtai nazardan tushuntirishga urinishlar egallay boshladi.
Tabiatni falsafiy tushunuvchi allomalar - Fales (miloddan avvalgi VII-VI acrlar), Anaksimen (miloddan avvalgi V asr) va Geraklit (miloddan avvalgi VI-V asrlar) ruhni olamning ibtidosini tashkil etuvchi narsaning (suv, havo, olov) odamlar va hayvonlarga jon ato etuvchi shakli tarzida talqin qilishgan. Qadimgi yunon faylasuflarining bu g‘oyani izchillik bilan ilgari surishlari materializmning o‘ziga xos shakli - materiyaning jonliligi (gilozoizm) to‘g‘risidagi xulosaga olib keldi.
Bunday materialistik g‘oyalarni Demokrit (miloddan avvalgi V­IV asrlar), Epikur (miloddan avvalgi IV-III asrlar) va Lukresiy (miloddan avvalgi I asr) kabi atomistlarning rivojlantira borishi oqibati o‘laroq, ruh tanaga jon bag‘ishlovchi moddiy jism, shuningdek moddiy asos hisoblanmish aql, ya’ni boshqacha qilib aytganda, hayotning butun jarayonini boshqarish vazifasini bajaruvchi idrok bilan idora etiladigan a’zo sifatida talqin etila boshladi.
Ruh bilan aqlning o‘zi tananing a’zolari bo‘lgani uchun ularning o‘zi ham tana hisoblanadi va atomistlarning fikriga ko‘ra, sharsimon kichik va ancha harakatchan atomlardan tarkib topadi. Bu fikrning soddaligiga qaramay, unda jonli narsa tananing eng sodda funksiya- lardan tortib to psixikaga xos xususiyat ekanligining tasdiqlanishi progressiv hol edi.
Shunday qilib, psixik faoliyatni ilmiy tushunish yo‘lidagi dastlab- ki yirik muvaffaqiyatlar uning tabiiy olam qonunlariga bo‘ysunishini isbot qilish va uning ko‘rinishlari organizmning anatomik-fiziologik tuzilishiga bog‘liqligini kashf etish bilan uzviy aloqadordir.
Shu bilan birga, o‘sha davr materializm namoyandalari ega bo‘l- gan ma’lumotlar yordamida kishiga xos mavhum mantiqiy tafakkur qanday bo‘lishini, shaxsning ma’naviy fazilatlari qay tariqa tarkib topishini, kishining o‘z oldiga maqsad qo‘yishi va gavdani o‘z izmiga bo‘ysundira bilish qobiliyati qay yo‘sinda amalga oshirilishini va shu kabilarni tushuntirib berish qiyin edi.
Insonga xos xulq-atvorga oid ushbu alomatlarni atomlar harakati doirasidan tashqariga olib chiqish, «sharbatlar» aralashmasi yoki miyaning tashqi tuzilishi bilan tushuntirish mumkin emas edi. Bu esa quldorlik jamiyati manfaatlarini himoya qiladigan faylasuflarga psixika haqidagi idealistik qarashlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratib berdi.
Bu faylasuflar orasida Aflotun (miloddan avvalgi 428 yoki 427­337 yillar) alohida ajralib turadi. U jonning qismlari to‘g‘risidagi tushunchani yaratdi hamda ulardan aql-idrok, jasorat va orzu-istakni alohida ajratib ko‘rsatdi. Aflotun ular tananing turli qismlari (bosh, ko‘krak, qorin bo‘shlig‘i)da joylashgan bo‘ladi, degan fikrni ilgari surdi. Faylasufning fikricha, jonning qismlari odamlarda bir xil taqsimlangan bo‘lib, ulardan birining boshqalariga qaraganda ustun bo‘lishi individning u yoki bu ijtimoiy guruhga mansubligini belgi- laydi.
Aflotun psixologiyada dualizmning, ya’ni moddiy va ruhiy olamni tana bilan psixikani ikki mustaqil va antogonistik ibtidolar tarzida tushuntiradigan ta’limotning asoschisidir. Aflotunning dualizmiga qaraganda uning shogirdi Arastu (miloddan avvalgi 384-322 yil- lar)ning ta’limoti ancha muvaffaqiyatli ravishda ilgarilab ketdi. U psixologik fikrlarni tabiiy va ilmiy asosda qayta ko‘rib, uni biologiya va tibbiyot bilan bog‘ladi. Arastuning «Jon to‘g‘risidagi» asari psixo- logiyaning bu davrga kelib o‘ziga xos bilimlar sohasi sifatida ajralib chiqqanligidan dalolat beradi.
Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo‘lib ruh va jonni tananing ajralmas qismi ekanligi g‘oyasini ilgari surdi. Shu bilan Arastu ilmiy psixologiya faniga asos soldi.
Sharq allomalaridan Ibn Sino, Forobiy, Beruniy, Navoiy o‘z asar- larida psixika va shaxs psixologiyasi muammolari yuzasidan turlicha yondashuvlar bilan chiqishdi.