B. R. Nazarov oliy geodeziya

Geodezik tarmoqlarni barpo etishning sun’iy yo‘ldoshli usuli. Kosmik geodeziya kursida [1] Yerning sun’iy yo‘ldoshlarini ku­ zatishni qayta ishlash bilan nuqtalar koordinatalarini aniqlash­

35

ning geometrik va dinamik usullari mufassal ko‘riladi. Birinchi holatda­ Yerning sun’iy yo‘ldoshlari koordinatalarni aniqlashda passiv vizir nishonlardek foydalaniladi, masalan, boshlang‘ich va aniqlanuvchi­ punktdan Yerning sun’iy yo‘ldoshigacha bo‘lgan masofani sinxron o‘lchashda foydalaniladi. Ikkinchi holatda Yer­ ning sun’iy yo‘ldoshi koordinatalarni olib yuruvchi hisoblanadi. Amerika navigatsion sistemasi «Transit» yer yuzasidagi nuqtalar­ ning X,Y,Z to‘g‘ri burchakli geosentrik koordinatalarini, Yerning sun’iy yo‘ldoshi hafta ichida 40–50 marotaba uchib o‘tishida 3–5 m xatolik bilan avtonom ravishda aniqlash imkonini beradi.

Yuqoriroq aniqlikda boshlang‘ich va aniqlanuvchi punktlar orasidagi koordinata orttirmasini aniqlash uchun (boshlang‘ich punkt koordinata sistemasida) bu punktlarni Yerning sun’iy yo‘ldoshini sinxron kuzatishni ko‘zda tutuvchi «translokatsiya usuli» qo‘llaniladi, bu usulda 100–500 km masofada koordinata orttirmasi 0.3–1.3 m aniqlik bilan aniqlanadi.

Hozirgi vaqtda takomillashgan va o‘ta aniq navigatsion siste­ malar yaratildi: Glonas Rossiyada va «Navstar» (GPS) AQSHda. Ularning har biri 24 ta Yerning sun’iy yo‘ldoshlaridan tashkil top­ gan va xohlagan vaqtda va Yer sharining xohlagan qismida nuq­ talarning geosentrik koordinatalarini yuqori aniqlik bilan aniq­ lash mumkin.

O‘ta uzun bazali radiointerferometrlash (O‘UBR). Bu usul ra­ diointerferometr yordamida bir-biridan bir necha ming kilometrda joylashgan punktlar orasidagi vatar uzunligini va yo‘nalishini yu­ qori aniqlik bilan aniqlash imkoniyatiga ega, hamda ushbu punkt­ larda chastotalar standartining sinxronlanishini ta’minlaydi, Yer aylanish parametrlarini bir vaqtda aniqlaydi, hamda kuzatilayot­ gan galaktikadan tashqari radionurlanish manbayining (kvazar­ lar) koordinatalarini aniqlaydi. Bu usulni birinchi marta Rossiya olimlari N.S. Kardashiyev, L.I. Matveyenko va G.B. Sholomnit­ skiylar 1965-yili taklif etdi va radioastronomiyada keng tarqal­ di. Oxirgi yillarda u global tarmoqlarni yuqori aniqlikda barpo etishda, hamda geodinamik hodisalarni o‘rganish maqsadida va boshqalarda qo‘llana boshlandi.

Radiointerferometr bir-biridan ancha uzoq D masofada o‘rnatiluvchi (3.7-rasm) ikkita radioteleskoplardan tashkil topgan bo‘lib, uni interferometr bazasi deyiladi. Radioteleskoplar sinxron

36

ravishda bitta galaktikadan tar­ qaluvchi nuqtali radiomanba­ ning (kvazarning) nurlanishini santimetrli diapazonda qabul qilib boradi. Radiosignallar raqamli rasmda keng yo‘lli vi­ deomagnitofonlarga yoziladi.

Ŝ

Ŝ

0 ^D