Бахтиёр саидов



Download 107,5 Kb.
bet1/4
Sana21.02.2022
Hajmi107,5 Kb.
#25380
  1   2   3   4
Bog'liq
Agrar-munosabatlar-va-agrobiznes


Skachat.uz

Аграр муносабатлар ва агробизнес
Р е ж а:


1. Аграр муносабатлар ва уларнинг бозор тизимидаги хусусиятлари.
2. Ер рентаси ва унга таъсир курсатувчи омиллар.
3. Агросаноат интеграцияси. Агробизнес ва унинг турлари.
4. Узбекистонда аграр муносабатларнинг янги турларининг юзага
келиши.
Бозор муносабатлари иктисодиётнинг хамма жабхаларининг, жумладан кишлок хужалигини хам уз ичига олади. Бу тизимда аграр муносабатлар алохида урин тутади. Ер билан боглик булган иктисодий муносабатлар аграр муносабатлар дейилади. Бу муносабатларнинг объекти ер булса, унинг субъектлари ер эгаллари, ерда хужалик юритувчилар, ерга мехнат тикувчи кишилар хисобланади.
Аграр муносабатлар иктисодий муносабатларнинг энг кадимий шакли, чунки инсоннинг иктисодий фаолияти ерни ишлашдан бошланган. Бозор тизими аграр муносабатларга янгича мазмун беради. Ернинг товарга айланиши, ерга хилма-хил мулкчиликнинг пайдо булиши ернинг гаровга куйилиши нихоят ер учун пул шаклида рента ундирилиши, агробизнеснинг махсус фаолият турига айланиши бозор тизими билан боглик. Аграр муносабатларнинг объекти булган ер хар кандай ишлаб чикаришнинг шарти. Ер махсус ресурс булганидан унинг хусусида хам узига хос булган иктисодий алокалар хакоза. Ердан ташкарида ишлаб чикариш булиши мумкин эмас. Ерда кишлоик хужалиги юритилади, саноат, курилиш корхоналари жойлашади, ер устидан ва остидан йуллар утади, ер каърида казилма бойликлар жойлашган, ерда урмон хужалиги юритилади, турар жой ва маданий-маиший бинолар кад кутаради ва х. Шу сабабли, хар кандай иктисодий фаолият ер билан богланган.
Кишлок хужалик учун ер асосий ишлаб чикариш омили вазифасини утайди. Маълумки, кишлок хужалигида ишлаб чикариш иктиёклама характерга эга: 1-дан иктисодий жараён булса, яъни инсон мехнати натижасижа юз берса, 2-дан табиий биологик жараён булиб, махсулот етиштириш табиий омилларга, масалан, усимлик ёки хайвонларда кечадиган тупрокнинг табиий хоссаларига боглик. Кишлок хужалиги инсоннинг табиатга булган муносабати билан кишиларнинг узаро муносабатлари яхлитликда боришини талаб килади ва иктисодиётнинг агра секторини ташкил этади. Бу сохада асосий ресурс хеч бир тенги йук, танхо узига хос хусусиятларга эга, аммо ер чекланган ресурс. Уни мехнат билан яратиб булмайди. Купгина ресурслар бир-бирининг урнини боса олади. Масалан мехнат ресурсини машина билан алмаштириш мумкин. Ернинг урнини эса хеч бир ресурс боса олмайди. Шу жихатдан у ута наёб ва асосий ресурс хисобланади. Унинг асосийлиги, ер бошка ресурсларга кушимча сифатида амал килмайди. Масалан, саноатда станокларга кушимча сифатида компьютер ва унинг программалари кулланилади. Ернинг бошка ресурс билан алмаштириб булмайди, аммо уни мукобил ишлатиш усуллари гоят куп булади. Шу сабабли ерга талаб мутасил ошик булади. Бу талаб ер билан боглик булган ишлаб чикаришнинг кенгайиши ва ернинг унумдорлигига караб узгаради. Ер чекланган, уни ишлаб чикариб булмайди. Аммо, фойдаланадиган ерларни уларга инвестиция сарфлаб купайтириш мумкин. Масалан, курук ерларни сугориш ва боткок хамда зах ерларни куритиш оркали экин майдони табиатан чекланган булса-да, шу доирада чикмаган холда яроксиз ерлар хисобидан кишлок хужаликларига ярокли ерларни купайтириш мумкин.
Ер ресурси чекланганлигидан ернинг таклифи ноэластик, яъни узгармайдиган булади. Шуниси билан хам ер бошка ресурслардан фарк килади. Маълумки, талаб ошса, таклиф хам купаяди, лекин ер бу коидадан истисно этилади, чунки ер табиат меваси булганидан умумий мехнат билан купайтириб булмайди. Ер хаммабоп ресурс. Унда дехкончилик килиш ундурма саноат юргизиш, курилиш килиш мумкин. Ундан хар максадда ва хар хил йул билан фойдаланиш мумкин. Ер табиат махсули булганидан унинг сифати жиддий табакалашади, ер участкалари турли табиий минтакаларида жойлашади, тупрокнинг таркибий хар хил булади. Шу сабабдан ерларнинг табиий хосилдорлиги кескин фаркланади. Ута яхши, яхши уртача, ёмон ва нихоят, ута ёмон ерлар мавжуд. Кишлок хужалигида ернинг сифати мехнат унумдорлигининг мухим омили хисобланади. Бу сохадаги унумдорлик ишлаб чикариш самарадорлиги тупрокнинг ернинг, иклим шароити ва нихоят, ер участкаларининг жугрофий жойлашишига боглик. Ер каридаги казилма бойликлар захираси, уларнинг геологик шароити, сифати хам бир-биридан фаркланади. Ер узи билан боглик ишлаб чикариш шароитини ута фарклантиради. Ер танкислиги ресурсларнинг бошка сохалардан кишлок хужалигига ундирма саноатга утишини чеклайди, кушимча ресурсларнинг кириб келиши халакит беради.
Ер унумдорлик кувватини табиий шароитларга богликлиги кишлок хужалигидаги ишлаб чикариш имкониятларини чегаралаб куяди. Назарияда тупрок унумдорлигини пасаяши конуни деган конун олга сурилади. Унга кура ердаги хосилдорликнинг усиш меъёрий мавжуд. Хосилдорлик чексиз уса олмайди.
Ресурслар маълум меъёрда сарфланса, хосил маълум меъёрда ортиши мумкин. Ер хосилдорлигини устириш имкони чекланганлиги сабабли, янги ерларни очилади, экин майдони кенгайтирилади. Хосилдорликни ошира бориш доирасида ернинг сифати яхшиланади яъни ернинг табиий кучига куч кушилади.
Ерга 2 хил монополия мавжуд булади:
1. Ер кадр-киммати баланд ресурс сифатида мулк монополиясида туради. яъни эгаси йук ер булмайди. Ер чекланган микдорда булганида мулк сифатида кучайтириб хам булмайди. Бундай ходиса ерга маблаг сарфлашни унинг эгасига боглик килиб куяди. Ер эгасининг мулкдор сифатида манфаати бор, яъни у уз еридан наф куриши керак. Шу сабабли ер ишлатиш учун текинга берилмайди. Эгасига ундан фойдаланиш хакини тулаш зарур.
2. Ер хужалик унитиш объекти сифатида эгаллаб олинади, яъни ердан турли хужаликлар ташкил топади, ярокли ер буш турмайди.
Ярокли ерлар доим банд булади. Ер ресурс сифатида эгалари кулида булар экан, улар бошка ресурс эгалари сингари уй хужаликлари таркибига киради. Ер мулк булганидан мулкдорнинг розилигисиз уни ишлатиб булмайди. Ундан фойдаланиш учун унинг эгаси хак тулаш керак. Ер уз эгасининг мулки булиб колгани холда вактинча бошка мулк сохиби, хусусан тадбиркор томонидан ишлатилиши мумкин.
Ердан хак тулаш шарти билан маълум муддатга фойдаланиш юзасидан келиб чиккан иктисодий алокалар ижара муносабатлари дейилади. Ер эгаси ижарага берувчи, ернинг ишлатувчи ернинг эса олувчи булади. Уларнинг муносабати ижара битими билан конунлаштирилади.
Ижара мулк эгасини узгатирмайди, аммо ижарачи ернинг мулкдорлиги булмаса-да, мустакил хужалик юрита олади, ижара муддати давомида ердан фойдаланиш унинг ихтиёрида булади. Ердан кандай фойдаланиш , нима ва канча етиштириш кимга сотиш кимдан карз олиш ресурсларнинг каердан топиш булар ижарачини уз иши хисобланади. Унинг вазифаси ер эгаси билан алокаси вактида ижара хаккини тулаб туришдан иборатдир. Ижарачи пулидан келганига бойлик орттириши мумкин, тушган даромадни мустакил таксимлайди ва ишлатади, бошка иктисодий субъектлар билан алока килади. Ижарачи ерга маблаг солади, ердан тадбиркорлик юритиб фойда куради, уз манфаатига эришади. Ер эгаси хам ижара хакки олиб манфаатни юзага чикаради, яъни мулки унга даромад келтиради. Ер фойдаланиш учун унинг эгасига туланадиган хак рента дейилади.
Рента мохияти кишлок хужаликдаги кушимча махсулотнинг ер эгасига теккан кимидир. Ердан ишловчилар мехнат хам кушимча махсулот яратади. Унинг киймати махсулотнинг бозор нархига киради. Махсулот сотилганда харидорлар шу махсулот эквивалентлигини тулайдилар. Унинг киймати пул шаклига киради ва шу хисобдан Рента туланади.
Рента муносабатлари ерга булган мулкчилик билан ерни ишлатиш бир-биридан ажралган шароитда пайдо булади. Рента микдори ернинг табиий холатига боглик, табиий унумдорлиги ва жойлашувига кура ер участкалари ута яхши, яхши уртача, ёмон ва ута ёмон булади. Ер етишмаганидан ёмон ва ута ёмон ерлар хам экилади. чунки яхши ва уртача ердан олинган хосил бозор талабини кондира олмайди.
Рента турлари куп, жумладан, асбсолют, дифференциал, монопол рента, курилиш участкаларида ва ундирма саноатда олинадиган рента кабилар уларнинг куринишларидир. Уларнинг хаммаси ерга капитал куйилиб, мехнат сарфланиши натижасида келадиган даромаддир.
Абсолют рента ер участкаларининг сифатидан катъий назар ер мулк булгани учун унинг эгаллари оладиган рента. Мазкур рента хамма ерлардан олинади, лекин микдоран ёмон ва энг ёмон ерлардан олинган рентага тенг булади. Ер танкис булган шароитда унинг мулк булиши ва банд этилиши ердан олинадиган махсулотларга талабнинг ортиб бориши абсолют рента олиш имконини яратади. Талаб олинган шароитда ёмон ва ута ёмон ерлар экилади. Сифатсиз ерлар экилиши учун улардан олинган махсулот нархи килинган харажатни коплаши керакки, унинг таркибида тадбиркорнинг нормал коидаси ва рента хам булади. Кимматга тушсада бозор шу махсулотни кутаради чунки у талабни кондиради. Бу махсулотни оддатдагидан юкори нархда сотилиши абсолют рентани хосил килади, ер эгаси эса уни узлаштиради.
Диф (табакалашган) рента ернинг сифатига караб олинадиган рентанинг абсолют рентадан ортикча булган кисмидир. Ер сифатининг хар хил булиши, яъни тупрокнинг унумдорлигидан ер фарклар уни яратадиган омилдир.
Тупрок хосилдорлиги 2 хил булади: табиий ва иктисодий.
Табиий хосилдорлик тупрокнинг химиявий ва физикавий хоссалари булиб, уни табиат ином этган. Ернинг хосилдорлиги табиатан хар хил булганидан ерга сарфланган бир микдордаги ресурслар турли натижа беради. Ернинг сифатига караб муайян микдордаги моддий ва мехнат ресурслари сарфланган холда турлича ялпи хосил олинади. Масалан, 100 бирликга тенг ресурс сарфланган холда А участкасидан хар гектарига 40 ц , В участкада 30 центрдан бугдой олинади. Хосилдорликдаги фаркка караб, рента хам тафавутлашади. Тупрокнинг иктисодий хосилдорлиги ерга кушимча ресурс сарфлаш, ишлов бериш оркали унинг сифатини ошириш, унумдорлигини кутаришни билдиради. Иктисодий хосилдорликни табиат эмас, балки фан ва техника ютуклари ва мехнат инъом этади. Иктисодий хосилдорликни ошириб бориш чексиз эмас. Ерга сарфланган кушимча ресурс хосилдорликни маълум чегарагача оширади.
Дифференциал рентанинг узи дифференциал рента 1 ва 2 дан ибоат булади. Дифференциал рента 1 тупрокнинг табиий хосилдорлигига ва ер участкасининг жойлашувига караб олинадиган рентадир. Кишлок хужалиги махсулотларининг бозор нархи бир хил, аммо уртача харажатлар эса ерга харажатлар билан бошка сифатлирок ердаги харажатлар уртасидаги фарк дифференциал рента 1 ни намоён килади.
Дифференциал 1 ни фак ат ернинг табиий унумдорлигига боглаб булмайди. Уни юзага чикарувчи яна бир омил-бу ер участкаларининг жойлашув урнидир. Улар бозорга нисбатан хар хил масофада жойлашади, улар транспорт билан богланиши хам хар хил булади, яъни узок ёки якин улар арзон ёки киммат транспортдан фойдаланишини такозо этади.
Дифференциал рента 2 - тупрокнинг иктисодий хосилдорлиги натижасидир. Ерга кушимча маблаг сарфлабунга ишлов бериш оркали хосилдорликни ошириш натижасида олинган рента дифференциал рента 2 булади. Тупрокнинг табиий имкоиятлари доирасида ерга маблаг сарфлаш хосилдорликни маълум меъёр даражасида оширади, уртача харажатларни камайтиради. Маблаг сарфини ишлатишга караб турли хужаликларни индивидуал харажатларни табакалашади. Бозор нархи бир хил булиб харажатларнинг хар ихл булиши ерга яхши ишлов берган хужаликларда дифференциал рента 2 ни хосил этади. Бунда тупрокнинг табиий эмас, балки иктисодий хосилдорлигидаги тафовутлар рентани юзага келтиради.
Дифференциал рента 2 мохиятан кушимча сарфлар келтирган кушимча иктисодий фойда, лекин у ер эгасига утгандагина рентага айланади.
Ерга унинг эгаси ёки ижарачи илгари куйган капитал унинг сифатини яхшилайди. Ерга сарфланган маблаб ерга сингади ва унинг унумдорлигини белгиланган меъёрда оширади. Сифати ошган ер кайтадан ижрага берилганда унинг эгаси дифференциал рента 2 ни хам ижара хаки таркибида олади.
Монопол рента алохида табиий-иклим шароитига эга булган ута ноёб махсулот етиштириладиган ер учун унинг эгасига туланадиган рентадир. Шу ерда камёб махсулотлар (масалан, чой, кофе цитрусусимликлари меваси, махсус ёгоч-кизил ёгочлар) етиштирилади. Уларга талаб катта булгани билан таклиф оз булади, чунки уларни ишлаб чикариш махсус кам учрайдиган ер иклим шароитини талаб килади. Уларда таклиф ноузгарувчан булади, чунки нархнинг узгариши уларни оз ёки куп ишлаб чикаришни таъминлай олмайди. Шунинг учун бу махсулотлар монопол нархда сотилди. Бу нарх уларни ишлаб чикаришга кетган харажатлардан анча юкори булади. Натижада ер эгаллари монопол рентаомил имкониятига эга буладилар.
Ер ундирма саноат учун хам мухим ресурс хисобланади. Ер каъридаги бойликлар унин кадрини оширади, чунки ер ости бойликлари булмаса, ундирма саноат ишлай олмайди. Ернинг мулк булиши ва бойликка эгалиги ундирма саноатда хам рента булишини такозо этади. Ерда бойлик булганидан ер эгаларига рента тулашади, акс холда бу бойлик ишланмайди.
Казилма бойликни ердан ажратиб булмайди, унинг устидаги ва остидаги бойлик ер билан биргаликда мулк булади. Курилиш участкалари учун хам рента туланади. Бино-иншоотлар муаллак турмай ер устида кад кутарадилар. Курилиш, дехкончилик ва саноатга нисбатан ерни ишлатишнинг мукобил усулидир. Курилиш учун туланадиган рента ерни бошка усулда ишлатишдан келадиган рентадан куп булган такдирдагина ер курилиш учун ижарага тупрок сифатига эмас, балки ернинг жойлашув урнига хам боглик. Агар ер канчалик шахар марказида, экологик шароити яхши булса, у коммуникациялар билан яхши таъминланган булса, рента шунчалик юкори булади, чунки булар курилиш харажатларини ва уларнинг ишлаб туриш сарфини кискартиради. Рента уз турларидан катъий назар уни туловчилар учун харажат булса, ур эгаллари учун даромад булади. У бир жихатдан доимий харажатларни шакллантирса, иккинчи жихатдан катъий белгиланган даромадни ташкил этади. Бозор иктисодиётига пул шаклида бериладиган рента хос.
Ер бозор муносабатларига тортилади, у товар сифатида олди-сотди килинади. Ер бошка ресурсдан фаркли давлатлараро силжиб харакат килмайди. Ер мехнат махсули эмас, балки табиат инъомидир. Ернинг нархига рента микдори таъсир этади.
Ер эгаси тадбиркорлик килмай, уз мулкидан келган даромад билан каноатланади. Шуни хисобга олиб ер эгаси уни шундай нархда сотадики, бундан тушган пул банкка куйилганда рентага тенг микдорда процент келтириши керак. Бунда ер нархи рента микдорига нисбатан тугри мутаносибликда узгарса, процент даражасига нисбатан тескари мутаносибликда узгаради. Бундай богликлик куйидаги формулада ифода этилади.

Download 107,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish