Bajardi: Abdullayeva S. Tekshirdi: Mahmudova M. Toshkent – 2022

Palmanamolar qabilasi — Arecalcs
Bu oila vakillari asosan daraxtsimon, ayrimlari butasimon o'simliklardir. Poyalari to'g'ri, bir tekis yo'g'onlashgan, shoxlanmagan, bo'yi 40—50 rn ga, diametri 1 m ga yetadi. Lianalarning bo'yi 200— 300 m gacha yetadi. Yirik poyalari barg izlari va barg qini qoldiqlari bilan qoplangan. Palmalarning ildizipoyasiga nisbatan uncha taraqqiy etmaydi. Ular qo'shimcha ildizga ega bo'ladi. Barglari qinli, bandli, turli yo'llar bilan patsimon yokipanjasimon bo'laklarga ajralgan. Gullari bir, ba’zan ikki jinsli, to'g'ri, mayda, rangsiz, qoplovchi barg qo'ltig'ida joylashgan. Gullari 14 mctrgacha yetadigan uzunlikda to'pgul hosil qiladi. Monokarpik turlarida to'pguli oddiy, poyasining uchida chiqadi, polikarpik turlarida esa to'pgul har yili eski barg qo'ltig'idan chiqadi. Gulqo'rg'on barglari ko'pincha 6 ta, 3 tadan 2 doira bo'lib joylashgan. Changchisi 6 ta yoki 3 ta, ba’zan ko'p. Urug'chisi uch mevabargli va 1—3 uyali. Gul formulasi: P3+3 A63G j3). Mevasi danakcha, ho'l meva yoki yong'oq. Bu oila 212 turkum va 3000 turdan iborat. O'rta Osiyoda va O'zbekistonda botanika bog'larida va xiyobonlarda manzarali o'simlik sifatida yopiq xonalarda o'stiriladi. Xurmo (finik palmasi) (Phoenix dactylifcra). Ko'p yillik daraxtsimon tana hosil qiluvchi o'simlik. Barglaripatsimon bo'lingan, tana uchida to'p bo'lib joylashgan. Ikki uyli. Xurmoning 1000 dan ortiq navlari bor. Mevasi jiydasimon, shirin etli, bir danakli. Bizda u „xurmo" nomi bilan yuritiladi. Mevasi so'ligan holda 70 foiz qand, 2,5 foiz yog' va 3 foiz oqsilga ega, undan har xil ta’omlar tayyorlanadi.
Palmadoshlar oilasi — Arecaceae. Bir pallali daraxtsimon oʻsimliklar oilasi. Tropik va qisman subtropiklarda oʻsadigan 240 tacha turkumi, 3400 tacha turi maʼlum. P.ning koʻp turlari Osiyoda (Indoneziya), Afrika va jan. Amerikada, Palmaning past boʻyli turi esa Yevropada tarqalgan. Koʻpincha shoxlamay tik oʻsadi. Tanasining boʻyi 60 m cha, diametri 1 m ga yetadi. Baʼzi turlari butasimon, lianasimon (300 m gacha). Barglari patsimon, daraxtsimonlarida tana uchida tuda boʻlib, butasimonlarida esa yer bagirlab osilib yotadi. Barglarining uz. hatto 15 m cha. Palma bir va ikki uyli oʻsimlik. Ayrim turlari har yili, baʼzilari faqat bir marta gullab mevalaydi. Toʻpguli yirik, oq, sargʻish yoki koʻkish, ayrim jinsli, baʼzan qoʻsh jinsli mayda gullardan iborat. Mevalari — quruq yoki etli danak: kamroq rezavor-mevasimon, baʼzilari mayda, boshqalari esa kichik xandalakdek keladi. Palma 5—12 yoshida gullaydi, 30—50 yil yashaydi. Palma 2 oilachaga boʻlinadi. Koʻpgina P.ning mevasi yeyiladi. Xom mevasidan kokos suti olinadi. Pusti archilgan mevalaridan yogʻ va margarin olishda foydalaniladi (moyli palma). Poya tolalaridan juda pishiq arqon, barg tolalaridan savat, shlyapalar toʻqiladi. Poyasining kraxmalli oʻzagidan sago (sago palmasi, mavrikiya palmasi) olinadi. Finikiya palmasippnt mevasi isteʼmol qilinadi. Palma Kavkazning Qora dengiz sohillarida, Gʻarbiy Gruziyada, Qrimning jan. soqillarida, Turkmanistonning gʻarbiy qismida va boshqa yerlarda qadimdan manzarali oʻsimlik sifatida ekiladi. Palma urugʻidan, baʼzi turlari parhishlab koʻpaytiriladi.
Xurmo (Diospyros) — xurmodoshlar oilasiga mansub subtropik daraxt yoki butalar turkumi, ekiladigan meva daraxti. Tropik va subtropik mintaqalarda 500 ga yaqin turi uchraydi. Xitoy, Yaponiya, Oʻrta dengiz boʻyi mamlakatlari, Avstraliya, AQSH, Kavkaz, Oʻrta Osiyoda ekiladi. Mevasi uchun, asosan, sharq X., sovuqqa chidamli virginiya X.si (D. virginiana), shuningdek, Kavkaz X.si (D. lotus) oʻstiriladi. Oʻzbekistonda ekiladigan sharq X.si (D. kaki Tpip.)ning vatani — Xitoy. Daraxti 8–12 m, chiroyli, shoxshabbasi dumaloq yoki piramidasimon. 100 —400 yil, baʼzan undan ham koʻproq yashaydi, lekin 50— 60 yilgacha yaxshi meva beradi. X. —15, —20° gacha sovuqqa chidaydi, yorugʻsevar oʻsimlik. Bargi yirik tuxumsimon, usti toʻq yashil, orqasi tukli, ketmaket joylashgan, toʻkilish oldidan qizgʻish rangga kiradi.
Guli bir, baʼzan ikki jinsli. Aprelda — mayda gullaydi, oktabr —noyabda pishadi. Mevasi turli shakdda (500 g gacha). X. tarkibida qand, S vitamini, protein, temir tuzlari, oqsil, oshlovchi moddalar va boshqa bor. Mevasi 2 —3 oy sakdanadi, yangiligida hamda quritilgan holda isteʼmol kilinadi, qandolatchilik sanoatida ishlatiladi, likyor, vino, jem tayyorlanadi. X., asosan, payvandlash yoʻli bilan koʻpaytiriladi. Koʻchati kuzda yoki bahorda 8x6 va 6x6 m sxemada ekiladi. Kumli, shagʻalli shoʻr yerlarni yoktirmaydi. 3—4yili hosilga kiradi, 10—12 yoshida toʻliq hosil bera boshlaydi. Bir tup daraxti 250 kg gacha hosil beradi. Oʻsuv davrida yer sharoitiga qarab 10 —12 marta sugoriladi; oʻgʻitlanadi, atrofi yumshatib turiladi. X.NING Oʻzbekistonda tarkalgan va Surxondaryo, shuningdek, Navoiy, Namangan, Samarqand viloyatlari uchun rnlashtirilgan asosiy navlari — Vaxsh, Xiakume, Zendjimaru, Tojikiston, va boshqa.
Kokos palmasi (Cocos nucifera) — palmadoshlar oilasiga mansub doim yashil daraxt. Boʻyi 20–25 m, diametri 60 sm cha. Tanasi uchida boʻyi 3–6 m keladigan patsimon barglari toʻp boʻlib joylashgan. Guli roʻvaksimon toʻpgul. Mevasi yirik, danakli (kokos yongʻogʻi deb ham ataladi), yangiligida ogʻirligi 1,5—2,5 kg . Kokos palmasi tropiklardagi okean sohillarida koʻp tarqalgan. Koprasi (eti)dan kokos moyi, xushtaʼm kokos suti olinadi. Yogʻochi qurilish materiali hisoblanadi. Kokos palmasining yosh barglari ham, mevasining pishgani va dumbuli ham ovqatga ishlatiladi. Toʻpguli kesilgan joydan oqib chiqadigan shiradan vino, shirin ichimlik va qand tayyorlanadi. Kokos palmasigaoʻxshash butiya palmasi (Butia capilata, V. jagatay) manzarali oʻsimlik sifatida oʻstiriladi.
Qirol palma (Roystonea shohona) Bu Arecaceae oilasiga mansub palma turidir, u ko'pincha bezak sifatida ishlatiladi. Kubalik qirol palmasi, qirol palmasi, kubalik qirol palmasi yoki kreol palmasi sifatida tanilgan, u Kubaning milliy daraxti bo'lgan Karib dengiziga xosdir. Kattalar uchun xurmo edafoklimatik sharoitlar qulay bo'lishi sharti bilan 40 metrni va 50-60 sm diametrga ega bo'lishi mumkin. Ushbu tur, uning pastki qismida o'rta darajagacha qalinlashgan, zich yashil rangning tekis tekis tanasi bilan tavsiflanadi. Tojni ikki qirrali tepalikka ega bo'lgan ko'plab porloq yashil varaqalardan hosil bo'lgan katta pinnate barglari tutamchasi kiyib olgan. Tarmoqlangan inflorescences uchta, bitta ayol va ikkita erkakdan iborat guruhlarga bo'lingan holda mayda oqish gullar bilan poytaxt tagidan o'sib chiqadi. 1,2 sm qalinlikdagi sharsimon mevalar tarkibida ko'p miqdordagi yog 'va kraxmal bor va ular hayvonlarga ozuqa sifatida ishlatiladi. Xurmo suyagining nozik qalbi qutulish mumkin va palma nomi bilan an'anaviy oshxonada ishlatiladi. Karib dengizi orollarida, asosan Kubada, qirol palmasi afrikadan kelib chiqqan mahalliy dinlar uchun muqaddas daraxt hisoblanadi. Qirol palma deyiladi alabbi yorubada va xurmo etagida qurbonliklarni qabul qiladigan chaqmoq yoki xudo Changoni anglatadi. Roystonea shohona Bu baland bo'yli 15-40 m gacha va qalinligi 60 sm gacha ko'tarilishi mumkin bo'lgan tekis tanasi bo'lgan monoecious palma. Poyasi tashqi tomondan ustunli, poydevori keng va qo'pol, ingichka va silliq, yorqin yashil rangga ega. Ildiz tizimi ikki turdagi ildizlardan iborat; birlamchi ildizlar va g'ayritabiiy ildizlar. Birlamchi ildizlar o'simlikning birinchi bosqichlarida paydo bo'ladi, keyinchalik u yo'qoladi; ko'p sonli doimiy ekspluatatsion ildizlar ankraj va oziqlantirish funktsiyasiga ega. 4-6 m uzunlikdagi pinnate barglari rachis bo'ylab tarqalib, terminal pog'onada joylashgan. Barglarda poyani qoplaydigan katta gilza petiole bor; ko'p qirrali tepalik varaqalari yaltiroq quyuq yashil rangga ega. Yam-yashil gullar oq va xushbo'y, tashqi ko'rinishida lansetsimon, ko'p sonli erkaklar va teng miqdordagi ichki va tashqi tepaliklar mavjud. O'simliklar poytaxtning tagida paydo bo'lgan tarvaqaylab ketgan spadiksga ega bo'lib, u teng uzunlikdagi shpatel bilan ochiladi. Palmika deb ataladigan meva uzunligi 1,2 mm uzunlikdagi va qizil-binafsha rang uzun bo'yli cho'zinchoq mevadir. Ushbu turni urug'lar ko'paytiradi, ular tegishli sharoitda unib chiqishi uchun ikki oy davom etadi. Qirol palma vatani Karib dengizi mintaqasida, Florida janubida, Bagama orollari, Beliz va Kubada, shuningdek Gonduras, Kayman orollari, Puerto-Riko va Meksikaning ba'zi hududlarida joylashgan. Bugungi kunda u intertropik zonalarda uchraydi va turli xil tropik sharoitlarga moslashgan. Kubada u serhosil va nam tog'li hududlarda joylashgan bo'lib, ikkilamchi o'simliklarga boy, ba'zan esa yarim bargli o'rmonlarning qoldig'i hisoblanadi. An'anaviy kubalik amaliyotga rioya qilgan holda, boshqa mamlakatlarda u har bir ekin maydonini masofadan turib boshqarish va ajratish uchun ichki yo'llar va uchastkalarni chegaralab, shakarqamish plantatsiyalariga ekilgan. Bu bo'shashgan va serhosil tuproqlarda namligi ko'p bo'lgan tez o'sadigan tur, garchi u statsionar qurg'oqchilikka bardosh bera olsa. U quyoshning to'liq ta'sirida rivojlanadi, u kuchli shamol va sho'rlanish ta'siriga chidamli, ammo sovuqqa sezgir. Qirol palmasining asosiy ishlatilish usullaridan biri xiyobonlar, piyodalar yo'lagi, maydonlar, aylanma yo'llar, bog'lar va bog'larda bezak hisoblanadi. Quruq loglar va barglar yoki poyalar -bohíos- yoki qishloq uylarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. O'simliklarni qoplaydigan shpatlar dalada katura deb nomlangan savat sifatida ishlatiladi. Yagualar deb nomlangan barg po'stlog'i kulbalarni qoplash yoki kubalik davolovchi tamaki barglarini uchdan biriga o'rash uchun ishlatiladi. Meva yoki palma yadrosi cho'chqalar uchun oziq-ovqat sifatida ishlatiladi va mo'l-ko'l gullash asal turlari uchun oziq-ovqat manbai hisoblanadi. Quritilgan poyalar hovli va qalamlarni supurish uchun rustik supurgi sifatida ishlatiladi.
Kubada xurmoning yumshoq kurtaklari -palmito - ularning tarkibida yuqori ozuqaviy tarkib bo'lganligi sababli, odamlar iste'mol qilish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, palma yadrosi yog'i tarkibida hunarmand sovuni tayyorlash uchun ishlatiladigan yog 'miqdori yuqori. Qirol palma ildizining damlamalari yoki infuziyalari diuretik va yumshatuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Xuddi shu tarzda, diabetni davolash va siydik yo'llaridan toshlarni chiqarishni osonlashtirish tavsiya etiladi. Roystonea shohona Bu yaxshi drenajga ega bo'lgan bo'shashgan, qumli, chuqur tuproqlarda quyosh nurlari ostida o'stiriladigan palma daraxti. Aslida, bu tropik iqlimni talab qiladigan, ammo 8ºC dan past haroratni qo'llab-quvvatlamaydigan tez o'sadigan tur. Ko'chatxonada urug'lar bahor o'rtalarida organik moddalar va qum miqdori yuqori bo'lgan substratga sepiladi. Sug'orish ekishdan ikki oy o'tgach sodir bo'lgan fide paydo bo'lguncha doimiy bo'lishi kerak. Dalada ko'chatlar bo'shashgan, serhosil, chuqur va yaxshi qurigan tuproqlarga ko'chiriladi. Bu qurg'oqchilikka chidamli o'simlik, ammo yoz yoki quruq mavsumda muntazam sug'orishni talab qiladi. U salqin oylarda mineral o'g'itlashga va yomg'ir boshida kompostni muntazam ravishda berishga juda yaxshi ta'sir qiladi. Darhaqiqat, bu zararkunandalar va kasalliklar kam uchraydigan chidamli o'simlik, ammo u quruq barglarni kesishni talab qiladi.
Sabal palmalar yoki Saball palmetto , shuningdek, karam va palmetto xurmo bir urug 'barglari bilan monokote qilingan. Palmetto daraxt tanasi odatda daraxt tanasiga nisbatan ko'proq o'sadi. Hammayoqni xurmolarida yil bo'yi yo'q, ammo har yili yuqori barg o'sib chiqadi. Barglar parallel tomirlarning to'g'ri chiziqlari bilan uzoq. O'rmonda 90 fut va undan ortiqroq masofaga erishish mumkin (atrofdagi daraxtlar soyali yoki himoyalanganida). Sabal palmetto odatda 40-50 fut balandlikda ko'rinadi. Xurmo shunchaki o'zgaruvchan, kuchli, mustahkam, tolali tanasi, to'g'ri va tik, kavisli yoki suyanadigan shaklida o'zgaruvchan tabiiy daraxtdir. Palmetto aslida ispancha so'z palmetto yoki kichik xurmo kelib chiqqan nom. Ehtimol, bu daraxt odatda kichikroq daraxt sifatida ko'rilganligi sababli noma'lum. "Sabal palmetto" ning ajoyib misoli, Janubiy Karolina shtatidagi Charleston yaqinidagi Drayton Hall zonasida o'sib boradi va Mayami, Florida shtatidan o'tadigan janubiy Atlantika qirg'oqlarini quchoqlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Matkarimova. A “Botanika”

2. “Botanika” S.Mustafoyev
3. “Botanika” G. Tursunboyeva