Бақтрия сўнгги бронза даври шаҳарсозлиги

Шимолий Бақтрия антик даври шаҳарсозлиги

Александр Македонский (Искандар Зулқарнайн) юришига қадар аҳамонийлар империяси таркиби, мил.ав. 327 йилдан Искандар, кейин селевкийлар таркибидаги сатрапликни ташкил этган. Мил.ав. III аср ўрталаридан юнон зодогонларидан бўлган Диодот селевкийлардан мустақил бўлган Юнон-Бақтрияси давлатига асос солган. Бу даврда (Евтидем, Деметрий, Евкратид) мамлакат ҳудуди Ҳиндистоннинг шимоли-ғарбига қадар кенгаяди. Айрим илмий фаразларга кўра Сўғд ҳудудлари ҳам ушбу мамлакат таркибда бўлган. Мамлакат маказлашган монархияга айланади. Мил.ав. II асрнинг ўрталарида (Митридат I даврида) ғарбда Парфиянинг қудрати кучайиб, Марғиёна босиб олинади. Сўғд ҳам тахминан мана шу даврларда мустақил сиёсат юрита бошлаган бўлса керак.

Археологик тадқиқотларнинг гувоҳлигига кўра Бақтриянинг асосий кўпчилик шаҳар ва қишлоқлари Александр Македонский бошчилигидаги юнон қўшинлари юришлари пайтида вайронага айланган. Шимолий Бақтриянинг антик даври археологик ёдгорликлар илк темир даврида бўлгани каби алоҳида ҳудудлар, яъни қадимги анҳорларга атрофида шаклланган микровоҳалардан ташкил топиб, уларнинг ҳар бирида асосий манказий манзилгоҳдан ташқари бир неча деҳқончилик қишлоқлари ҳам ўрин олган.
Шимолий Бақтриянинг антик даври йирик иқтисодий, маданий ва мафкуравий марказларидан бири Қадимги Термиз тўғрисидаги нисбатан аниқроқ маълуморлар қадимги ҳинд манбаларида Тармита, арман манбалари Дрмат илк ўрта аср хитой манбаларида Тами номлари билан тилга олинади. Шаҳарнинг қачон пайдо бўлганлиги борасида олимлар орасида айрим илмий қарашлар ва тахмин мавжуд. Шаҳарнинг қадимги ўрни ҳозирги Термиз шаҳридан 12 км шимоли-ғарбида Амударёнинг ўнг соҳилида ҳозирда қалъа номи билан юритиладиган тўғритўртбурчак таҳрига эга бўлган манзилгоҳда пайдо бўлган. Ёдгорликнинг қуйи қатламидан аҳамонийлар даврига оид саполлари топиб текширилган. Ибодатхона-монастр мажмуаси, мил.ав. II шимоли-ғарбида Қоратепа ғорсифат ибодатхонаси ва шарқида эса Зурмала ступаси каби буддавийлик диний муассалари барпо қилинади. Улар билан қўшиб ҳисоблаганда шаҳарнинг умумий майдони хийла кенгаяди.
Юнон-Бақтрия подшолиги даврида мудофаа девори билан муҳофазаланган арк пайдо бўлади. Кушонлар даврида шаҳристон қисми ҳам шаклланиб, алоҳида муҳофаза девори барпо этилади.Сурхондарё вилоят Шўрчи тумани ҳудудида жойлашган Далварзинтепа ёдгорлиги Шимолий Бақтриянинг антик даврига оид йирик манзилгоҳ саналади. Манзилгоҳ мил.ав. III асрда шаклланиб, Шаҳристон қўчаларининг чорраҳасида буддавийлик ибодатхонаси, Умумий тавсифиШимолий мудофаа девор яқинида маҳаллий маъбудлари ибодатхонаси Шаҳарнинг бошқа бир томонида деворига яқин жойда маҳаллий мабудлар ибодатхонасининг ўрни аниқланган. Шаҳардан ташқарида унинг қисмида буддавийликнинг бошқа бир ибодатхонаси ва зардуштийлик жамоасига тегишли наус сақланган.
Археолог олима Г.А.Пугаченкова Далварзинтепа манзилгоҳини хитой манбаларида қайд этилган Ходзо шаҳри билан қиёслайди. Шаҳар йирик савдо-иқтисодий, маъмурий ва ғоявий марказ сифатида ўз тараққиётининг чўққисига кушон даврида кўтарилиб, мил.ав. III асрнинг иккинчи ярмида Эрон сосонийларининг ҳужуми туфайли инқирозга учраган.
Денов шаҳридан Манзилгоҳ ичкарисида олдиндан режалаштириш асосида барпо қилинган давлатманд ва оддий шаҳарликлар уй-жойлари ҳамда ҳунармандлар кулоллар маҳалласи ўрганилган. Оддий шаҳарликларнинг содда уйларидан тортиб, ички деворларига бой мазмундаги ранг-тасвирлар ва ўйма ганчли нақшли безаклар бериб ишланган давлатманд шаҳарлик задогонларнинг маҳобатли ва шинам уйлари жойлашган.
Умумий тавсифи Шимолий-шарқда жойлашган шоҳона қабул маросими тасвирларида Айниқса деворларнинг бирида шоҳ ва унинг оила аъзолари ҳамда сарой аҳилларининг суратлари кишини ўзига жалб қилади.
Бошқа бир тасвирда бир неча отлиқ ва юнон худолари Афина, Геракл ва Никаларнинг кўчманчиларга хос белгиларда акс эттирилган шаклларидан иборат ранг-тасвир намуналаридан ташкил топган. Холчаён антик даври юксак маданияти намуналаридан дарак берувчи ёдгорликликлардан бири саналиб, у шарққа томон олд айвонли қлиб қурилган мажмуадан ташкил топган. Айвондан сарой хоналари ва асосий зали кирилган. Хоналарнинг деворлари ички томондан ганч сувоқ қилиниб, уларнинг сиртига дунёвий ва диний мазмундаги ранг-тасвирлар моҳирона дид билан чизилган. Марказий зал деворларининг бирида
Шимолий Бақтриянинг учинчи шаҳар маркази шубҳасиз Ангор тумани ҳудудида жойлашган Эски Термиздан Зартепа манзилгоҳи ўрнида бўлган. қуйида Амударёнинг ўнг соҳалида жойлашган уч қисмдан ташкил топган Кофирқалъа (Кампиртепа) қалъа қўрғони манбаларда қайд этилган Пардагви шаҳри билан қиёсланади.
Умумий майдони 17 га. ни ташкил этган ушбу шаҳар олдиндан режалаштирилган лойиҳа асосида барпо қилиниб, атрофи ярим айлана буржлар билан кучайтирилган муҳофаза деворига эга бўлган. Шаҳарнинг асосий кўчаси бўйлаб уй-жой иморатлари жойлашган. Шунингдек Зартепанинг шарқий томонидан буддавийлик ибодатхонасининг ўрни очиб ўрганилган.
Қўшни Тожикистон ҳудудида ҳам мустакам антик даврига оид шаҳар марказларидан Кейободшоҳ ҳам археологик жиҳатдан ўрганлиган. Шаҳар мудофаа деворлари билан мустаҳкамланган, девор бўйлаб, ҳамда ҳар бир бурчагида тўғри тўртбурчак шаклидаги миноралар мавжуд. Шаҳарга Юнон-Бақтрия даврида асос солинган.
Шимолий Бақтрия ҳудудига мил. бошларидан Буддавийлик дини кириб келади. Ушбу ҳудуд орқали Ўрта Осиёнинг баъзи ҳудудларига кейинчалик шарқий Туркистон орқали Хитойга ёйилади.
Ибодатхона бой деворий суратлар ҳамда ҳайкалчалар билан безатилган улар ичида будда суратлари ва ҳайкаллари алоҳида моҳият касб этади.
Қоратепадан Умумий тавсифиШимолий шарқида буддаларнинг яна бир ибодатхонаи топилиб, ҳозирги пайтда Файёзтепа номи билан машҳур. Увихара туридаги ибодатхона бўлиб уч қисмдан яъни диний маросимлар ўтказадиган жой, моностир ва хўжалик иморатларидан. Буддавийлик иншоотларидан шунингдек кулолчилик буюмлар, метал буюмлар, брахма, кхарошти, ҳамда юнон алфавитида битилган Кушон ёзувлари ўрганилган.
Кушон даври қишлоқлари ўша давр иқтисодий ҳаётини ўрганишда муҳим ўрин тутади. Бу даврга оид Термизда Мирзақултепа, Шерободда, Оққўғон, Ангренда Шўртепа каби қишлоқ ҳаробалари очиб ўрганилган. Улар ҳам аниқ режага асосланган. қишлоқлар қишлоқ хўжалигидаги маҳсулотларни етиштириш ва уларни қайта ишлаш ишлари яхшми йўлга қўйилган.