Bevosita xorijiy investitsiyalar

Bevosita xorijiy investitsiyalar

Reja:

1. 
   Bevosita xorijiy investitsiyalarni aniqlash sabablari.
   
2. 
   Bevosita xorijiy investitsiyalarni usullari.
   

Bevosita xorijiy investitsiyalar real aktivlarga egalik qilish muammosiga kiritilgan, qaysiki fabrikalar, uskunalar va ko‘chmas mulk shaklida vujudga keladi. Ba’zi paytlarda real va moliyaviy aktivlarni investitsiyalash orasidagi farqni aniqlash qiyinlashadi. Shunday muamolarni yechish ham mazkur mavzuda ko‘rsatilgan.

Bevosita xorijiy investitsiyalarni o‘rganishni ularga amal qilishni qo‘zg‘atuvchi mulohaza qilish bilan boshlaymiz. Bundan keyin bevosita xorijiy investitsiyalarni asosiy yo‘llari va usullari tasvirlangan. Mavzu qay tarzda shu turdagi investitsiyalarni baxolashni o‘rganish bilan yakunlanadi.

Bevosita xorijiy investitsiyalarni aniqlash sabablari. Chet elga investitsiyalashda pul ishlashni eng oson yo‘li chet el kompaniyalarini moliyaviy aktivlarini ( aksiya, obligatsiya) sotib olishdir keyingi oddiy yo‘li bu yoki chet el firmasi bilan eksport operatsiyalarini amalga oshirish yoki chet el firmasini litsenziyalashdir. Bu variantlar ko‘plab muammolarni yechishda yordam beradi. Masalan, chet el xodimlari ketishni qator xarakatini oldini olish, chet mamlakatlarni madaniyati nuqtai nazaridan va chet tilida ishlarni yuritish zarurligini qiyinchiliklarni oldini olishni ta’minlashni tashkil etish, ya’ni bozorlarni rivojlantirish, boshqa muxitda faoliyat ko‘rsatish va boshqalar.

Shunday bo‘lsada, gullab yashnayotgan kompaniyalarni ko‘pchiligi investorlarni mafaatlarini ko‘zlab yuradilar, garchi ular bevosita xorijiy investitsiyalar bilan botliq xavf-xatarga duchor bo‘lib ortiq chiqim qilsalar ham. Keyingi paragraflarda biz shu masalalarni yechish uchun siyosiy, iqtisodiy va konkurent sabablarni taxlil qilib chiqamiz.

Siyosiy sabablari. Bevosita xorijiy investitsiyalarni yuzaga keltiradigan ba’zi eng oshkora sabablar siyosiy soxaga taqaladi. Xukumat aksariyat xollarda o‘z mamlakati aholisini manfaatini ko‘zlab chetdan keladigan mahsulot va xizmatlarni milliy bozorga kirib kelishini to‘xtatib yoki chegaralab qo‘yish lozim deb hisoblaydi. O‘zimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlardan sifatli va arzonroq bo‘lishiga qaramay xukumat chetdan kelgan maxsulotlarni sotib olishni chegaralab qo‘yyapti, bu bilan o‘z iste’molchilarini xuquqlari cheklanib qolishga olib kelayapti. Bu bilan esa, xukumat mavjud o‘zidagi ishchi o‘rinlarni qisqarib ketish ehtimolidan ximoya qilish yoki millatchilikni saqlab qolishga urinadi.

Xorijiy mamlakatga o‘z maxsulotlarini import qilish uchun xukumatlar to‘sqinlik qilayotganliklari sababli xorijiy ishbilarmonlar o‘zlari uchun yopiq deb xisoblanish bozorlarga belgilangan mamlakat bilan ishlab chiqarish yoki xususiy ishlab chiqarish xaqidagi bitimlar tuzish bilan kirib borishlari mumkinligini aniqlaydilar. Bozorda xuddu shu usullar importga tegishli kvota, tarif va xorijiy korxonalar bilan bog‘liq to‘sqinliklarni bartaraf qilish uchun yordam beradi. Bunda boshqa mamlakatda maxsulotni ishlab chiqarish xukumatni ishchi joylarni yo‘qotish xavf xatari va milliy g‘ururini ta’qirlanganligi bilan bog‘liq masalalar xususida unchalik tashvishlantirmaydi.

Biroq xorijiy investitsiyalar orqasidagi siyosiy sabablar doim xam savdo sotiqdagi chegaranishlarni bartaraf etish bilan bog‘liq emas. Ba’zi paytlarda siyosiy omillar maxalliy xukumatlar tomonidan rag‘batlantirish chorasi tariqasida qo‘llaniladilar.

Katta soliq stavkalari mavjud mamlakatdagi yoki xukumatni ta’siri qattiq bo‘ladigan mamlakatdagi yoki boshqa ish yuritish uchun to‘sqinlik qilayotgan ba’zi omillar mavjud mamlakatdagi kompaniyalarni shu muammolardan qutilish yo‘li o‘z operatsiyalarini biznes uchun yaxshi shart sharoitlar yaratib beradigan mamlakatlarga ko‘chirib o‘tish. Ko‘p millatli biznes noqulay siyosiy faoliyatdan kam zarar ko‘radi, chunki maxalliy xukumat kompaniyalarni o‘z operatsiyalarini boshqa joyga ko‘chirish bilan bog‘liq qarorlarni chiqara olmaydi, chunki bu ko‘rilayotgan mamlakatdagi ishchi joylarni yo‘qotish, kompaniyadan kelayotgan foydani yo‘qotish, ko‘p xollarda obro‘ni yo‘qolishiga olib keladi.

Iqtisodiy sabablari. Bevosita xorijiy investitsiyalarga iqtisodiy sabablar ham ta’sir ko‘rsatadi. Shu yo‘sinda ishlovchi kompaniyalar dunyo miqyosidagi operatsiyalarda katta tejamkorlikka erishishlari mumkin, ayniqsa ilmiy tekshirish va ixtirolar qilish, marketing, maxsulot va xizmatlarni kengaytirish, moliyalashtirish va ishlab chiqarish kabi soxalarda. Masalan, shved avtomobillari va aviatsion texnikasini bozori zamonaviy modellarni ishlab chiqarish uchun katta investitsiyalarni ajratishga, unchalik katta emas. Shuning uchun shved sanoatini ushbu soxalari ko‘p millatli ishlab chiqarishda va o‘z maxsulotlarini distributsiya qilishda qatnashishga majbur. Kattaroq mamlakatlardagi kompaniyalar chiqishlarni sotiladigan tovarlarni kattaroq xajmiga taqsimlashga yo‘l qo‘yishlari mumkin.

Ko‘p millatli operatsiyalarda tejamkorlikka erishibgina qolmay, kompaniyalar bu xolda sabotaj muammolari va turli xil lokal bozorlardagina u yoki bu ishlab chiqarish omillari muammolarini yechishni osongina uddasidan chiqishlari mumkin. Mamlakatni maxalliy axolisi ichida kerakli malakaga ega bo‘lgan texnik va muxandislarni yetishmasligi, yoki xom ashyoni ba’zi komponentlarini mavjud emasligi, yoki ularni o‘ta qimmat bo‘lishi extimoli bor ko‘p millatli kompaniyalarni ishlab chiqarish imkoniyatlari ishlab chiqarish faktorlarini xammasiga yetishi mumkin bo‘lishini va ma’qul baxolarda bo‘lishini ta’minlaydi.

Ko‘p mamlakatlarda o‘z maxsulotlarini ishlab chiqarib sotayotgan ko‘p millatli korporatsiyalar real almashtirish kurslarni tebranishlaridan foydalanishlari mumkin. Qachonki inflyatsiyani xisobga olgan xolda almashtirish kurslarini o‘zgarishi bir mamlakatda narxlarni ko‘tarsa va boshqa mamlakatda tushursa, kompaniya kamroq chiqim qilinadigan mamlakatda ishlab chiqarishni ko‘paytirish mumkin va ko‘proq narxda sotiladigan mamlakatda uni realizatsiya qilishi mumkin.

Raqobat sabablar. Bevosita xorijiy investitsiyalarni aniqlaydigan raqobat sabablar iqtisodiy va siyosiy sabablar bilan uzviy bog‘liq va ulardan kam farq qiladi. Qachonki siyosiy yoki iqtisodiy ustunliklar ayon bo‘lmasa unda korxona bevosita chet elga investitsiya qilishi mumkin. Bunday qarorni qabul qilishni sababi odatda o‘zini mavjud yoki kutilishi mumkin bo‘lgan raqobatdan ximoya qilish bilan bog‘liq. Masalan, demping yoki maxsulotlarni tan narxidan pastroq narxlarda eksport qilinishidek, foyda olib keladiganga o‘xshamasa xam kompaniyalar xalqaro bozor yoki mahsulotlarni bo‘linishini xoxlaydilar. Bunday faoliyatlarni maqsadi – faoliyat ko‘rsatayotgan yoki paydo bo‘lib qolishi mumkin bo‘lgan raqobatini xonavayron qilish. Bozorlar bo‘linganda, ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar kamayadi va narxlar ko‘tariladi. Ko‘p xollarda demping noqonuniy usul xisoblanadi, uning ishlatilganligi uchun jarimalar qo‘yiladi va ulardan zarar ko‘rgan kompaniyalarga kompensatsiyalar to‘lanadi.

Shunday xollar xam uchrab turadiki, kompaniyalar xali vujudga kelmagan milliy ishlab chiqarishni ba’zi sektalarini rivojlanishini tezlashtirish uchun chet el raqobatchilarga qarshi proteksionistik to‘sqinliklarni o‘rnatilishi uchun xarakat qiladilar.

Raqobat sabablar turadigan bevosita xorijiy investitsiyalashni yana bir turi – chet el korxonasi bilan birlashish yoki uni o‘ziga olish. Bu chet el texnologiyasini olish maqsadida qilinadi. Ba’zida chet el kompaniyalarga investitsiyalar, chet el bozorlariga chiqish yoki ishlab chiqarish ekspertizasini olish maqsadida qilinadilar. Biroq ko‘p xukumatlar bunday qo‘shilishlar uchun chegaralar o‘rnatib qo‘yishgan.

Bevosita xorijiy investitsiyalarni usullari. Bevosita xorijiy investitsiyalashni eng oson yo‘li – mavjud xorijiy korxonani yutib yuborish yoki u bilan birlashish. Agar maxalliy kompaniyani qimmatli qog‘ozlari bozorda muomalada bo‘lsa, uni aktivlari uchun qayta to‘lash xavf – xatari kamayadi. Ko‘rsatilganga muqobil usul bo‘lib, boshqa mamlakatda asosiy kapitallarni ko‘paytirishda qatnashish xisoblanadi.

Korxonalar agar maxalliy sheriklar bilan xamkorlikni yaxshilashsa, bevosita xorijiy investitsiyalar bilan bog‘liq ma’lum bir darajadagi noaniqlik yoki siyosiy xavf – xatarni kamaytirishga urinishlari mumkin. Masalan, ular ikkala sherik xam kapital qo‘yadigan va birgalikda egalik qiladigan qo‘shma korxonalar tuzishlari mumkin.

Ba’zida kompaniyalar chet ellik sheriklari bilan alpyanslarni tuzishadi. Bunday al’yanslar ko‘p maqsadlarda ishlatiladi. Ular birgalikda quyidagi faoliyatlarni amalga oshirishlari mumkin: o‘z mamlakatlari mikyosida marketing operatsiyalarini o‘tkazish; texnologiyalar bilan almashishni kelishish; xamkorlikda ilmiy izlanishlar va ixtirolarda qatnashish. Ba’zida ular bir birlarini maxsulot va ishlab chiqarish texnologiyalarini litsenziyalashtiradilar. Bunday al’yanslar noformal asosida paydo bo‘libgina qolmay, kontrakt asosida ham paydo bo‘lib qoladi. Ba’zi xollarda sherikdan biri ikkinchisini kapitaliga investitsiya qiladi. Ko‘pincha bunda maxsus aksiyalarni kategoriyalariga ega bo‘ladi.

Xalqaro moliyaviy rejalashtirish. Moliyaviy rejalashtirish–asosiy vositalarga uzoq muddatga investitsiyalarni baxolash va tanlash jarayonidir. Moliyaviy rejalashtirishni nazariy asosi bo‘lib sof keltirilgan narx (SKN) konsepsiyasi hisoblanadi. Shu konsepsiya bilan ko‘proq tanishmoqchi bo‘lgan kishilar batafsil ko‘rsatib o‘tilgan korporativ moliyani boshqarish bo‘yicha xoxlagan kirish kursiga murojaat etishlari mumkin.

SKN. Qandaydir loyixani sof keltirilgan narx – shu loyixa xavf xatari va vaqti bilan bog‘liq xisob kitoblarni o‘z ichiga olgan barcha joriy va kelgusida tushadigan sof pul tushumlarini narxi. Biz o‘ylaymizki qandaydir davr uchun sof pulli tushum ko‘rilayotgan vaqt oralig‘idagi kompaniyaga keladigan xamma pulli tushumlar yig‘indisidan xuddi shu vaqt orasidagi kompaniyani xamma pulli chiqimlar yig‘indisi ayrimasiga teng.

Pulli tushumlar narxiga vaqtni ta’sirini yaxshiroq tushunish uchun pulli depozitlarda ishlanadigan foizlarga e’tibor berish kerak. Bugun depozitga joylashgan pul miqdori nul vaqt davriga tegishli bo‘lib (So) qilib belgilanadi. Depozitda qoldirilgan bu yig‘indi daromad keltiradi. U nominal + foiz stavkasiga teng.
Cо + rCо = Cо (1+r)

100 dollarlik depozit va yillik 10% bo‘lgan foiz stavkasi uchun bu quyidagiga teng.

$ 100 (1+0,10) = $110

Agar pullar depozitda 2 yilga qoldirilgan bo‘lsa, ular ikkinchi yilni oxiriga birinchi yilni oxirida paydo bo‘lgan 110 dollarga yana qo‘shimcha 10% olib keladi:

$110 (1+0,10) = $121

Agar pullar depozitda 3 yilga qoldirilgan bo‘lsa, ular uchinchi yilni oxiriga ikkinchi yilni oxirida paydo bo‘lgan 121 dollarga yana qo‘shimcha 10% olib keladi:

$121 (1+0,10) = $133,10

Pullar narxiga vaqtning ta’siri xar yil uchun narxni koeffitsiyent (1+r)ga ko‘paytirishdan iborat. Bu protsess kompaunding deb ataladi. T yilga depozitda qoldirilgan pullarni narxi kompaundlashadi. Bu narxni (1+r)t martaga ko‘paytirilishini anglatadi:

Co (1+r) (1+r)… (1+r) = Co (1+r)t

Masalan, agar foyda meyori 12%ga teng bo‘lsa, unda 10 yildan keyin 2000 dollarni narxi

Со (1+r)t = $2000 (1+0,12)10 = $6211,70 га тенг бўлади.

Shunday qilib, investor uchun foyda me’yori 12% bo‘lganda, bugungi kunda 2000 dollar bo‘lsa, u 10 yildan keyingi 6211,70 dollar bilan teng qimmatli. Agar u bugungi kunda 2000 dollarga ega bo‘lsa, u ularning depozitga qo‘yishi mumkin, shunda ular unga xar yili 12% dan foyda keltiradi. Agar unga 10 yildan keyin 6211,70 dollar bersa, u bugun 2000 dollar qarz olishi mumkin bo‘lardi, ular o‘z navbatida yillik 12% li depozitga qo‘yilganda 10 yil ichida olingan pulni qoplash mumkin bo‘lar edi.

Yuqorida ko‘rsatilgan befarqlik prinsipi faqat kelgusida olinadigan pullarni joriy narxini xisoblash uchun imkoniyat yaratadi. Yuqoridagi misoldan biz bilamizki

$6211,70 = $2000 (1+0.12)10

Algebraik ifodalangan, t (Ct) davr uchun sof pul kirimlarini joriy narxi (Vo)

Vo = Ct/(1+r)t ga teng

Loyixani umumiy sof joriy narxini xisoblash uchun, biz xar bir davr uchun pul mablag‘lari sof tushumi joriy narxini (NRV) aniqlaymiz, keyinchalik ularni qo‘shamiz:

NRV = So + S1.(1+r) 1+S2.(1+r)2+….. + Sn/(1+r)n

Bu yerda n – n davrlardan eng oxiri, masalan, biz shunday loyixani ko‘raylikchi, unga bugungi kunda 1 million dollar qo‘yish kerak va u kelasi 2 yilni xar biriga 700000 dollar foyda olib kelsin. Mavjud xavf xatar uchun kompaniya foydani 16% ini tadab qiladi. Loyixani joriy narxi:

NPV = 1000000+700000/(1,16)+700000/(1,16)^2 = 123662,31 dollarga teng.

Bundan aytish mumkinki, shu loyixaga investitsiya qilish kompaniya narxini 123662,31 dollarga ko‘paytiradi.

Xorijiy valyuta shaklida pul mablag‘lari kirishini narxi. Kompaniya bevosita xorijiy investitsiyalashni boshlaganda, odatda u bu faoliyatga ketadigan joriy xarajatlarni o‘z milliy valyutasida olib boradi, keyin esa foydani xorijiy valyutada oladi. Bu moliyaviy rejalashtirish jarayonini qiyinlashtiradi. Kompaniya, xamma kirimlarda almashtirish kurslaridagi ba’zi kutilayotgan o‘zgarishlarni milliy valyutani narxiga ta’sirini baxolash kerak bo‘ladi.

t vaqtdan keyin xorijiy valyutada sof pulli kirimni olish kerak bo‘lgan AQSH kompaniyasini ko‘rib chiqaylik. Pulli kirimni fCt qilib belgilaymiz. f indeks pulli tushumni xorijiy valyutada bo‘layotganini ifodalaydi t vaqt ichidagi pul kirimini dollardagi narxi o‘sha vaqtni o‘zidagi xorijiy valyuta birligini dollarda ifodalangan narxini ko‘paytmasiga teng:

$Ct = fCt($/f)t

Dollarda pul mablag‘larini kirimini joriy narxi

Vo = Ct/(1+r)^t

Bo‘lganligi sababli, xorijiy valyutada pul mablag‘lari kirimini joriy dollar narxi

Vo = [fSt($/f)t]/(1+r)^t ga teng bo‘ladi.

Masalan kompaniya 5 yildan so‘ng 100 million yevro olmoqchi. U foydani 14%ini talab qiladi va 5 yildan so‘ng yevroni narxi 0,60 dollarni tashkil etishini taxmin qiladi. Kelgusidagi shu kirimni joriy dollar narxi

Vo = [100 million (0,60)]/(1+0,14)^5 = $ 31162119,86 dollarga teng bo‘ladi.

Afsuski bu xisob kitobni aniqliligi yevroa narxini aniq prognoz qilishga bog‘liq. Biror xorijiy loyixani moliyaviy rejalashtirishda kompaniya dollar sof keltirgan narxini xisoblamoqchi bo‘lsa, u shu loyixani butun realizatsiya qilinishi vaqti ichida xar bir oraliq vaqt uchun kutilayotgan dollar va yevroni almashtirish kursini baxolash kerak. Biroq ma’lum bir darajada Fisherni xalqaro samarasi imkoni qadar bu protsedurani osonlashtirishi mumkin, muximi esa aniqroq bo‘lishiga yordam beradi.

Fisherni xalqaro samarasi ikkita taqqoslanayotgan mamlakatlarda kelgusida valyutalar narxidagi o‘zgarishlar bilan nisbiy foiz stavkalarini bog‘lab turishini bir eslaylik.