SAVOD 0 ‘R G A T IS H M E T O D IK A S I
Savod o‘rgatish metodikasining ilmiy, psixologik va lingvistik
asoslari
0 ‘qish va yozish — nutq faoliyatining turi.
M aktabda o'qitish
elem en tar o'q ish va yozishga o'rg atish d an boshlanadi. ,,Alifbe“ga
asoslangan holda qisqa vaqt ichida o 'q u v chilar o 'q ish va yozishga
o'rgatiladi. y a’ni o'q ish va yozish ko'nikm asini egallaydilar.
Savod o 'rg atish davrida o 'q ish va yozish harakatini m aqsadga
m uvofiq ravishda bajara olish o 'q ish va yozish k o'nikm asi deyiladi.
Bu k o 'n ik m a bilim ni talab qiladi, ch un k i har qanday k o 'n ik m a
bilim siz shakllanm avdi. Bilim k o 'n ik m ag a aylanm agan bo 'lish i
m um kin. M asalan, bola
v
harfining elem en tlarin i, yozuv chiziqlari
orasiga q anday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olm asligi
yoki o 'q u v c h i harflam i tanib, ularni o 'q iy olmasligi m um kin. Yozish
k o 'n ik m asin i hosil qilish uch un boshqa faoliyat tu rlari, y a ’ni
yozish
jaray o n id a partada to 'g 'ri o 'tirish , ruchkani b arm o q lar orasida tu -
lish, daftarni qiyalikda qo'yish kabilar h am o 'rgatilad i.
O 'q ish va yozish ko'nikm asi takom illashtirila borib, m alakaga
aylantiriladi. M alakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha
bora takrorlanishi lozim. Yozish m alakasida o'quvchi ruchkani qanday
ushlash, qanday yurgizish haqida o 'y lab o 'tirm ay , so'z va gaplarni
yoza boshlaydi. D em ak, o'qish va yozish malakasi harakatning o'y lab
o 'tirm a y am alga oshirilish jarayonidir. M alaka o'qitishning keyingi
bosqichlarida
m ustahkam lanib, avtom atlashish darajasiga yetkaziladi.
O 'q ish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo'lib, u nutqqa oid
m alakadir. O 'qish m alakasi ham , yozish malakasi ham nutq faoliya
tining boshqa turlari bilan, ya’ni og'zaki hikoya qilish, o'zgalar nutqini
eshitish orqali anglash, ichki n u tq bilan uzviy bog'liq holda shaklla
nadi. M aktabda o'qitishnin g muvaffaqiyati savod o'rgatishning qanday
tashkil etilganligiga bog'liq.
O 'quvchini savod o'rgatish jaray o nid a elem entar o'qish va yozishga
o 'rgatish d a o'q u v ch ilam in g faoliyat ko'rsatishi
va nutq faoliyatiga
kirishishlari uchun talab bo'lishi, o 'z fikrini og'zaki yoki yozm a ifoda-
lashi uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga kcltiruvchi vaziyat yaratilishi
lozim.
0 ‘qish va yozish m alakasi biri ikkinchisining muvafifaqiyatli am alga
oshuvini t a ’m inlaydi. Shuning uch u n ham o'qishga o'rgatish bilan yo
zuvga o'rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat m u n tazam ravishda
m ashq qildiriladi. Shunday ekan, savod o'rgatish jarayo nid a bola juda
k o 'p o'qishi va yozishi zarur. O 'qish uchun ham ,
yozish u ch u n ham
yangi m atn olinadi, chunki bir m atnni bir n echa bor qayta o'qish
bilan m aqsadga erishish qiyin. Bu k o'p in ch a o'qilgan m atnni yuzaki
yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va m azm unning
alm ashinishi m alakani m ustahkam lashga yordam beradi, qobiliyatni
o'stiradi. O 'quvchi oldida uzoq m uddatda am alga oshadigan m aqsad —
o'qish va yozishni o'rganish ham da hozirda bajarishi shart bo'lgan
kundalik m aqsad — topishm oqni o'qish va javobini topish, so 'z va
gaplarni o 'qish, rasm asosida so'zlab berish kabilar turadi.
O 'zbek tili yozuvi tovush yozuvi, y a’ni fonem atik yozuvdir.
H a r bir
tovush uchun, h ar bir fonem a u ch u n maxsus grafik shakl (harf) olingan.
O 'qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, to
vushlar harflarga aylantiriladi. Bu o'q ish va yozish faoliyatida o'quvchi
uchun qiyinchilik tug'dirgandek tuyulsa-da, aslida o'q ish va yozish
jarayonini soddalashtiradi, chunki tilim izdagi tovushni ifodalovchi
harflar soni u n ch a k o'p emas. O 'qish va yozishni o'zlashtirish uchun
tovush va harflam ing o 'zaro m unosabaliga oid qoidalarni o'zlashtirish
kifoya. Savod o'rgatish m etodikasida o'zb ek
tili tovushlar va harflar
tizim ining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.
0 ‘zbek tilining tovush tizimi va yozuvi.
O 'zbek tili yozuvi fonem atik
yozuv hisoblanadi. 1993-yil 2-sentabrdagi „L otin yozuviga asoslangan
o'zbek alifbosini joriv etish to 'g 'risid a"g i qonunga m uvofiq o'zbek tili
yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. N utqning h a r bir tovushi
uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi.
O 'qituvchi savod o'rgatish jarayonida o'qu v chilarni tovush va harf
lar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o'qishga o 'rgatishda o'zbek
tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Savod o'rgatish analitik-sintetik tovush m etodiga asosan olib bo
riladi. S o'z b o 'g 'in g a bo 'linad i, b o 'g 'in d an kerakli — o'rganilayotgan
tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o'rganiladigan h arf bilan
sintezlanadi, shu asosda harf va butun o'qish jarayoni o'zlashtiriladi.
B unda o'zbek
tili grafik tizim i, tovushlam i yozuvda belgilash xusu
siyatlari hisobga olinadi. Savod o'rgatishda o'zb ek tili grafik tizim ining
quyidagi xususiyatlarini hisobga olish m uhim aham iyatga ega:
1. Savod o'rgatishda to vu sh-h arf bilan tanishtirish unlilardan bosh
lanadi. Hozirgi o ‘zbek tilida 6 ta unli fonem a mavjud: a, o, i, e, u, o ‘.
E harfi so 'z va b o 'g 'in boshida q o 'llan ad i
Do'stlaringiz bilan baham: 
