Biogeografiya kk

Tapsırma ha’m sorawlar. 
1.Biosfera degen ne
?
2.Tirishiliktin’ tarqalıw shegaraların ko’rsetin’
?
3.Tirishiliktin’ biomassasın anıqlan’
?
4.Produtsent, konsument, redutsent organizmlerdin’ biosferada ro’li qanday
?

 
3-Lektsiya. 
 Biosferadag’ı zat aylanıs. 
Jobası: 
1. Biosferadag’ı biologiyalıq (kishi) aylanıs. 
2. Biosferadag’ı geologiyalıq (u’lken) aylanıs. 
3. Biosferadag’ı uglerod, azot ha’m kislorod aylanısı. 
Energiya aylanısı basta aytıp o’tkendey zat aylanısı menen baylanıslı boladı. Zatlardın’ 
kishi (biologiyalıq) aylanısı yag’nıy organizmlerdin’ qurıqlıqtag’ı topıraq arasındag’ı ha’m 
gidrosferadag’ı suw ha’m organizmler arasında bolatug’ın aylanıs.Zatlardın’ u’lken aylanısı 
(geologiyalıq) qurıqlıq ha’m du’nya ju’zlik okean arasında ju’redi. Qurıqlıqtag’ı kishi aylanıs 
protsessinde o’simlikler suwdag’ı gazdı ha’m erigen mineral zatlardı sin’iredi, onnan organikalıq 
zatlardı islep shıg’aradı. Dem alıw protsessinde o’simlik o’zinin’ denesinen uglekiskiy gazdı 
bo’lip shıg’aradı. Organikalıq zatlardın’ ko’pshilik bo’limi konsument organizmler ha’m 
redutsentler arqalı mineral zatlarg’a aylanıp topıraqqa aralasadı. 
Gidrosferada o’zinin’ kishi zat aylanısına iye, ol suwdag’ı erigen duzlardı gazlardın’ 
ko’pshilik bo’legin o’zine aladı. Bul zat aylanısta bas roldi suw betindegi mikroskopiyalıq, 
xlorofilli vodorosller atqaradı. Bul o’simlik organizmleri tolqın ag’ısları menen ıg’ıp ju’rip, 
belgili ekologiyalıq gruppanı payda etedi, bug’an fitoplanktonlar delinedi. Olar mayda 
organizmlerge awqat boladı. Plankton organizmler suw qatlamınında aktiv tirishililik etetug’ın-
nektonlarg’a, sonday-aq okena ultanınıda tirishiliik etetug’ın organizmler-zoobentoslarg’a 
awqat boladı. Ulıwma jer betindegi aylanıs bul ayırım ximiyalıq elementlerdin’ aylanısınan 
turadı. Solardan uglerod, azot, kislorod, fosfor aylanıslarınan turadı. 
Solardın’ ishinde biosferada barlıq protsesslerde qatnasatug’ın bul uglerotın’ aylanısı 
boladı. Bunın’day quramalı ximiyalıq elementlerdin’ aralaspasınan turatug’ın biosferada uglerod 
baslı roldi oynaydı. Uglerod birikpesi ta’biyatta ba’rqulla payda bolıp o’zgerip tarqalıp ortıradı. 
Uglerod tiykarınan uglekiskiy gazden tiri denege, onnan tiri deneden uglekislıy gazge o’tip 

---

12 
otıradı. Sonın’ menen birge uglerodtın’ bir bo’legi aylanıstan shıg’ıp qaladı, olar okean 
jınıslarının’ qaldıqlarının’ ko’pshilik bo’limi qazılma baylıqlarda (tas ko’mir neft, gazlerde 
ushırasadı). Neorganikalıq birikpelerden organikalıq zatlardın’ payda bolıwında, fotosintez 
protsesinin’ iske asıwı, bul protsesske qatnasıwshı organizmler-fitoavtotroflar delinedi. 
Olar organikalıq zatlardı du’ziw ushın ku’n energiyasın paydalanadı. Al, Xemotroflar-
organikalıq zat du’ziw ushın ximiyalıq reaktsiya na’tiije-sinde bo’linip shıqqan energiyanı 
paydalanadı-biraq az roldi atqaradı. Sonın’ menen birge o’simliklerde assimilyatsiya protsessinde 
o’siw ha’m rawajlanıwında basqada bir qatar protsessler ju’redi, og’an hawada ha’m suwda 
erigen kislorod paydalanadı. Tiri organizmlerdin’ tkanlarının’ okisleniwi na’tiyjesinde uglekislıy 
gaz bo’linip, ol dem alıwdı boldıradı. Dem alıw-bul sutkalıq protsess. Ko’pshilik organizmler 
dem aladı tek g’ana anaerob organizmlerden basqası. Ta’biyatta uglekislıy gazdın’ deregi o’li 
organikalıq zatlardın’ tarqalıwınan payda boladı. Uglekislıy gazdın’ ta’biyattag’ı zapası o’simlik 
ha’m haywanlardın’ shiriwinen tolıqtırıladı. 
Al uglerodtın’ okeandag’ı aylanısı belgili da’rejede avtonomiyalı boladı. Fitoplanktonlar 
tamanınan payda bolg’an organikalıq zatlar okeannın’ zooplankton, zoobentos, nekton 
organizmleri ta’repinen paydalanıladı. Sol organizmlerdi dem alıw protsessinde bo’linip shıqqan 
uglekislota ha’m olardın’ o’liklerinin’ tarqalıwınan uglekislota ten’iz suwında erip, olardın’ 
ko’pshilik mug’darı, suw tu’bindegi sho’gindi jınıslardın’ quramına o’tip, ko’p waqıtqa shekem 
aylanıstan shıg’ıp qaladı. 
Bunnan basqada atmosfera menen okean arasında uglekislota almasıp otıradı. Sonlıqtan 
SO
2
-nın’ mug’darı atmosfera menen okean suwının’ betindegi SO
2
- mug’darı menen teppe-
ten’likte turadı. 
Du’nyalıq okean SO
2
-nin’ atmosferadag’ı kontsentratsiyasın retlep otırıwshı xızmetin 
atqaradı.
Ol to’mendegishe mexanizm arqalı iske asadı. 
Sa(NSO
3
)
2
→
SaSO
3
+N
2
O+ SO
2 
Ma’selen ilimpazlardın’ ko’rsetiwi boyınsha ulıwma gidrosferada 130.000*10
12
kg erigen 
SO
2
ushırasadı, bul atmosferadag’ıg’a qarag’anda 60 ma’rtebe ko’p degen so’z.
Uglerodtın’ ko’pshilik bo’legi organikalıq emes, yag’nıy qarbonatlarda. 
Sonın’ menen bir qatar uglerod aylanısında adamlar iskerliginin’ roli joqarı. Ma’selen 
adamlar ortasha esap penen ha’r jılı 1,08•10
9
t SO
2 
gazin al sanaatta bir jılda 1,254•10
9
t 
paydalanıladı. Egerde jag’ıw na’tiyjesinde sonın’day mug’darda atmosferadan bo’linbese, onın’ 
atmosferadag’ı (hawadag’ı) mug’darı 290 mln
-1
-320
-1
mln shekem jetedi. 
Ulıwma SO
2
atmosferada artıp barıwı so’zsiz jer betinde temperaturanın’ artıwına, 
muzlıqlardın’ eriwine okean suwının’ ko’beyiwi-ne ha’m basqada awır aqıbetlerge alıp keledi. 
Sonlıqtan adamzat aldında u’lken juwapkershilikli wazıypa bul basqa energetikalıq 
istochniklerdi tabıw, bul atmosferada SO
2
anag’uraqım tezlikge o’siwin pa’seytedi. Tog’aylardı 
qırqıw, jollardı du’zetiw, jer betinde jasıl ag’ashlardı otırg’ızıwdın’ maidanın azaytadı.Ta’biyg’ıy 
fitotsenozlardı paydalanıwda, onın’ ornına ma’deniy o’simliklerdi egiwde, ulıwma fotosintez 
protsessin to’menletpey al joqarılatıw talap etiledi.