Bob. Psixik rivojlanishni t u sh u n ish n in g madaniy-tarixiy konsepsiyasi. L. S. Vigotskiy va un in g maktabi

184

---

10.6. Psixik rivojlanish taraqqiyotini o‘rganishdagi
ikkita paradigmalar
Zamonaviy psixolog L.F.Obuxova, L.S.Vigotskiyning rivojla- 
nishga biologizatorlik, naturalistik va madaniy-tarixiy yondashuv- 
larning prinsipial asosiy farqlari haqidagi talqiniga tayanib, 
bolalar rivojlanishi tadqiqotida ikkita asosiy paradigmaning mav- 
judligi va ajratilishini uqtirgan: tabiiy-ilmiy hamda m adaniy-ta­
rixiy. T.Kundan so‘ng u paradigma tushunchasini m a’lum bir 
vaqt davomida to‘plangan yutuqlarni ilmiy birlashmaga muam- 
molarni va ularning yechimini ko‘rsatish modeli barcha tom o­
nidan tan olingan, ilmiy yutuq sifatida talqin qilgan. L.F.Obu­
xova ta’kidlashicha, paradigma tushunchasi psixologlar diqqatini 
psixologik maktab va yo‘nalishIar asos qilib olgan ustanovkalarni 
anglashga qaratadi, bu ilm -fanning bugungi rivojlanishida, psi- 
xologlarni bir-biridan farqlanuvchi ko‘pgina yondashuvlar va ta’li- 
m otlar bilan tanishtirishda juda muhim. Tabiiy-ilmiy paradigma 
ham, yosh davrlar psixologiyasi tarixida ham uning taraqqiyoti­
ni zamonaviy bosqichida ko‘pgina variantlar asosida ifodalangan. 
Asosiy naturalistik ustanovkalar biogenetik nazariya m e’yoriy 
yondashuv klassik bixeviorizm, ikkita omil konvergensiyasi n a­
zariyasi bolani psixoanalitik o'rganish J.Piajening intellektual 
rivojlanish ta’limoti singari tashqi sirtdan o‘xshamaydigan nazari- 
yalar asosida yotadi. 0 ‘sha naturalistik metodologik yondashuvlar 
etiologik, ekologik, invayronmental, ijtimoiy kognitiv va asoslan- 
gan rivojlanishni o‘rganishning yangi ta ’limoti hamda yo'nalishi 
yuzaga keladi. Bu paradigmalar doirasida psixik rivojlanish tuzi- 
lishi va sharoitlari haqida ko‘pgina empirik dalillar to‘plangan sa- 
m arali tadqiqotlar o‘tkazilgan insoniyat hayoti va psixikasining 
asosiy jihatlari, sohalari, xulq-atvor intellekt va emotsional iro- 
daviy sohalar tahlil qilingan. L.S.Vigotskiy ishlarida asos solin- 
gan madaniy-tarixiy paradigmalar A.N.Leontev, A.V.Zaporojets, 
P.I.Zinchenko, P.Ya.Galperin, D.B.Elkonin, M.I.Lisina, W .D a - 
vidov, L.A.Venger, N.N.Poddyakova, N.F.Talizina, N.G.Salime-
185

---

na va ko‘pgina boshqalar tadqiqotlarida davom ettirilgan. L.S.Vi­
gotskiy nazariyasining xorijiy izdoshlari D.J.Brunner, M.Kov, 
S.Skribner, R.Van der Veer, D.J.Verch va boshqalar.
H ar ikkala paradigma ham mavjudlikka hamda kelgusida 
rivojlanish huquqiga ega, ammo ularning asosida bir-birini inkor 
qiluvchi ilmiy ustanovkalar yotadi, shuning uchun ular oddiy 
jam lanib bo‘lmaydi. Soddalashtirilgan elektrik yondashuvlarni va 
g‘oya tushuncha yoki hatto dalillarni tanqid qilmay o‘zlashtirib 
olishdan qochish kerak.