Boblar va paragraflarning nomlanishi Betlar

Chukur til orqa undoshlari tavsifi.

1) "k" fonemasi - chukur til orqa, portlovchi, jarangsiz, shovkinli undosh. Bu fonema suz boshida (kozon, kor), urtasida (tukay, sokol) va oxirida (bulok, ozik) kela oladi. Kup buginli suzlarga unli bilan boshlangan affiks kushilganda, asos oxiridagi "k" undoshi "g" ga utadi: tarok- tarogim, taroging, tarogi kabi. Bir bugnli suzlarda (yok, yuk suzlaridan boshkalarida), shuningdek, ayrim kup buginli uzlashma suzlarda asos oxiridagi "k" "g" ga utmasligi mumkin: xak- xakim, xaking, xaki; ittifok- ittifokimiz, ittifokingiz, ittifoki kabi. Jonli suzlashuvda "k"ning dissimilyatsiyaga (maktanmok>maqtanmoq) yoki assimilyatsiyaga (tukson>tuxson) uchrash xolatlari kuzatiladi. Kup buginli suzlarning oxiridagi "k" jonli suzlashuvda sirgaluvchi "g" tarzida talaffuz etiladi: balik>balig, tarok>tarog kabi. Kadimgi turkiy tilda k-k tovushlari bitta fonemaning ikki kurnishi bulgan, keyinchalik bu fonema divergentsiyaga uchrab, ikkita fonemaga aylangan. Demak, "k"ni "k" ning divergenti deyish mumkin;

2) "g" fonemasi - chukur til orqa (uvulyar), sirgaluvchi, jarangli, shovkinli (ayrim tilshunoslar fikricha - sonor) undosh. Bu fonema suz boshida (gor, galvir), urtasida (togora, soginch) va oxirida (tog, yog, mablag) kela oladi. Kadimgi turkiy tilda "g" ning variatsiyasi bulgan va suz boshida kullanmagan. Demak, tarixan "g"ning divergentsiyaga uchrashi natijasida "g" yuzaga kelgan, shuning uchun uni "g"ning divergenti deyish mumkin. Xozirgi uzbek adabiy tilida "g" bilan tugagan suzlarga "g" bilan boshlangan affikslar kushilganda "g" va "g" larning "k" ga kuchish xolatlari uchraydi: tog+ga>tokka, bog+ga>bokka, oggan>okkan, sog+gani>sokkani kabi. Shevalarda suz oxirida "g" urnida "v" ning kullanish xollari uchraydi: tog>tov, tugri>tuvri, ogiz>ovuz kabi. Bunday xolatlar adabiy til uchun me’yor xisoblanmaydi;

3) "x" fonemasi - chukur til orqa, sirgaluvchi, jarangsiz, shovkinli undosh. Bu fonema suz boshida (xalk, xabar), urtasida (maxsus, maxfiy) va oxirida (duzax, mix, tarix) kela oladi. Kadimgi turkiy tilda "x" undoshi bulmagan. U eski turkiy til davrida paydo bulgan: xan (xon), xayu(kaysi), yaxsak (oksok) kabi (22, 52- b.)

Kipchok laxjasi shevalarida "x"ning urnida "k" ning kullanish xolatlari uchraydi: xabar>kabar, xalk>kalk, xalta>kalta kabi. "X" undoshidan sung kullangan unlilar, odatda, orqa qator ottenka bilan talaffuz etiladi (akkomodatsiya xodisasi sodir buladi): xulk, xavf, xato kabi.