Boblar va paragraflarning nomlanishi Betlar

Birinchi bob:

MAVZU: Undosh fonemalar tavsifi

Rejalar:

1. 
   Labial undoshlar.
   
2. 
   Til oldi va urta undoshi tavsifi.
   
3. 
   Sayyoz til orqa undoshlari tavsifi.
   
4. 
   Fonetik hodisalar.
   

1_ Labial undoshlar tavsifi.

1. "b" fonemasi - lab-lab, portlovchi, jarangli, shovqinli undosh. So’z boshida (bodom), unli yoki jarangli undosh bilan yonma-yon qullanganda (tabrik) jarangli buladi, demak, bunday urin "b" undoshi uchun kuchli pozitsiya xisoblanadi. Bu fonema suz urtasida jarangsiz undoshlar bilan yonma-yon qullanganda assimilyatsiyaga uchrab, jarangsiz "n" tarzida talaffuz etiladi: ibtidoiy> iptidoiy, obkash>opkash, jabxa>japxa kabi. Bunday urin "b" fonemasi uchun kuchsiz pozitsiya xisoblanadi, jarangsiz "n" esa jarangli "b"ning kombinator ottenkasi (variatsiyasi) sanaladi, chunki jarangsizlanish kombinator omil ta’sirida - yonma-yon kelgan tovushlar assimilyatsiyasi tufayli sodir bulmokda. Jarangli "b" undoshi suz oxirida xam jarangsizlashadi: maktab>maktap, gazab>gazap, asab>asap, kassob>kassop kabi. Demak, suz oxiri xam "b" fonemasi uchun kuchsiz pozitsiyadir. Bunday urinda jarangsiz "p" jarangli "b"ning pozitsion ottenkasi (variatsiyasi) sanaladi, chunki jarangsizlanish yondosh joylashgan tovushlar ta’sirida emas, "b"ning suz oxirida kelishi (pozitsion omil) tufayli sodir bulmokda; "b" fonemasi ikki unli orasida (intervokal pozitsiyada) kupincha sirgaluvchi "v" ga utadi; chivinsodir buladi; boraver

"b" fonemasining kuchli pozitsiyadagi kurinishi asosiy ottenka xisoblanadi, chunki bu ottenka "b" fonemasi uchun tipikdir. Uning kuchsiz pozitsiyadagi kurinishlari uzgargan ottenkalar (allofonlar) sanaladi, demak, "b" fonemasi suz tarkibida asosiy ottenka va allofonlar shaklida namoyon buladi;

2. "p" fonemasi - lab-lab, portlovchi, jarangsiz, shovkinli undosh. Bu undosh suzning barcha pozitsiyalarida - suz boshida (paxta), urtasida (opa), oxirida (kop) keladi. Deyarli barcha xolatlarda asosiy ottenkasi saklanadi. Jarangli "b"ning suz oxirida jarangsizlanishi "b" va"p" fonemalarining mu’tadillashuviga - neytralizatsiyaga olib keladi. Kiyos kiling: kitob>kitop, kanop>kanop kabi. Bunday paytda ikkala suz oxiridagi "p" bir fonemaga aylanmaydi, ulardagi fizik-akustik va artikulyatsion belgilar neytrallashadi, xolos; fuktsional (fonologik) jixatdan esa xar ikkala suz oxiridagi "p" boshka-boshka fonemalarning shu suzlardagi real kurinishlari- ottenkalari xisoblanadi;

3. "v°" fonemasi - lab-lab, sirgaluvchi, jarangli, shovkinli undosh (E.V. Sevortyan uni sonor tovushlar sirasiga kiritadi). Suz urtasida (gavda,tovuk), oxirida (ov,suv) ishlatiladi. Uzbek tiliga tojik-fors va arab tillaridan uzlashgan suzlarda xam kullanadi: navo(toj), navodir (arabcha);

4. "v" fonemasi - lab-tish, sirgaluvchi, jarangli, shovkinli undosh. Bu fonema uzbek tiliga arab va rus tillaridan uzlashgan suzlarda kuprok kullanadi, suz boshida (vaqt, va’da, vagon), urtasida (ovkat,aviatsiya) va oxirida (afv,ustav) uchraydi. Ruscha uzlashmalarda lab-tish "v" undoshi jarangsiz undosh ta’sirida yoki suz oxirida jarangsiz "f" tarzida talaffuz etiladi: avtomat>aftomat, ustav>ustaf kabi. Demak, ruscha lab-tish "v"ning kombinator (avtomat suzida) va pozitsion (ustav suzida) ottenkalari bulishi mumkin;

5. "f" fonemasi - lab-tish, sirgaluvchi, jarangsiz undosh. Bu undosh sof turkiy suzlarda kullanmaydi, fors, arab, rus tillaridan uzlashgan suzlardagina uchraydi: farzand (toj), fark (arab.), fabrika (rus.) kabi. Lablashgan unlilar bilan yonma-yon kullanganda lab-tish "f" ning lab-lab ottenkasi yuzaga keladi: fazl-fozil-fuzalo; fakir-fukaro kabi. Bunday xolat firma va funktsiya kabi ruscha uzlashmalarda xam uchraydi.

Jonli suzlashuvda lab-tish "f"ning lab-lab, portlovchi, jarangsiz "p" tarzida talaffuz kilinish xolatlari uchrab turadi: fakat>pakat, kafas>kapas, ulfat>ulpat kabi. Bundagi "p" undoshi sirgaluvchi "f"ning kombinator yoki pozitsion ottenkasi emas, uslubiy ottenkasidir, u turkiy til vakillarida "f" ga xos artikulyatsiya bazasining (psixo-fiziologik kunikmaning) utmishda bulmaganligi ta’sirida sodir buladi;

6. "m" fonemasi - lab-lab, sonor, burun tovushi. Suzning barcha kismlarida - suz boshida (moy,mana), urtasida (amaki, osmon), oxirida (tom, xum) kullanadi. Kadimgi turkiy tilda suz boshida "b"ning fakultativ ottenkasi sifatidagina uchragan (ming