Болалар ва ўсимларнинг мускуллар фаолиятларининг физиологик хусусиятлари

1.7. Болалар ва ўсмирларнинг иш қобилияти 
Одамнииг иш қобилияти жуда кўп маънони билдирадиган 
тушунчадир. Ишлаб чиқариш ёки физкультурада юқори натижаларга 
эришиш, ё бўлмаса одам бажара оладиган энг кўп иш ёхуд чуқур 
физиологик ўзгаришлар рўй бермасдан туриб бажариладиган иш юксак иш 
қобилиятининг ташқи кўринишидир, деб ҳисобланиши мумкин. 
Болалар ва ўсмирлар иш
 
қобилиятига миқдор жиҳатидан таъриф 
беришда максимал нагрузкаларнинг унча боп келмаслигини айтиб ўтиш 
керак, чунки бу ёшда қунт билан анчагина зўр бериш малакаси ҳали 
етарлича ривожланмаган бўлади. Болалар, аксари, зўр бериб фаолиятга 
киришмасидан анча илгари ишни тўхтатиб қўяди. 
Каттагина қувват сарфлаб, анча иш бажара олиш лаёқатидан иборат 
бўлмиш мускул иш қобилияти, бир томондан, мускул кучи, чидамлилигига 
боғлиқ бўлса, иккинчи томондан, организмдаги вегетатив компонентлар 
(юрак-томир системаси, нафас, терморегуляция, моддалар алмашинуви ва 
бошқалар)нинг ҳолатига боғлиқдир. Мана шу компонентлар орасида 
муайян ўзаро боғланишлар бор. Чунончи, моториканинг ҳар хил турлари 
(мускулнинг зўриқиши, чаққонлик ва бошқалар) каттагина мускул кучи 

---

мавжуд бўлишини талаб қилади. Шу билан бирга юрак қон-томирлар 
системасининг ҳолати билан мускул кучи ўртасида коррелятив, боғланиш 
бўлмайди. 
Ўсмирлар иш қобилиятининг аниқ ёш характеристикасини олиш учун 
тўртта элементни назарда тутиш зарур: 1) мускуллар кучининг нечоғли 
ривожланганлигини, 
2) 
ҳар 
хил 
моторика 
турларининг 
ривожланганлигини, 3) юрак қон-томирлар ва нафас системаси 
функцияларининг ривожланганлигини, 4) чидамлилик ва қисқа муддат 
ичида зўр бера олиш қобилиятининг ривожланганлигини. 
Айни вақтда меҳнат фаолияти учун моторика ва унинг муҳим 
компопентлари (ҳаракатларнинг уйғунлиги, чаққонлиги, тезлиги) ҳамда 
нафас билан қон айланиш функционал имкониятларининг ортиши мускул 
кучининг ўзидан кўра кўпроқ аҳамиятга эга бўлади. Болаларнинг иш 
қобилияти учун шу системалар регуляциясида бўладиган ёшга алоқадор 
ўзгаришлар катта аҳамият касб этади. Чунончи, 10-11 яшар ўсмирлар ҳар 
минутда 1390 
мл 
кислород сарфлагани ҳолда 100 ваттли нагрузкани 
уддалай олиши, 18-19 яшар ёшлар эса 3282 
мл 
ҳажмда кислород 
сарфлаганида 250 ваттли иш бажара олиши аниқланган. 
Иш қобилиятининг даражаси ёшга қараб ўзгариб бориши билан бир 
қаторда айрим иш куни мобайнида ҳам ўзгариб туради. Кунлик иш вақти 
давомида меҳнат унумдорлигининг қандай ўзгариб бориши кузатилар 
экан, иш қобилияти динамикасидаги олтита характерли босқични қайд 
қилса бўлади: 1) ишга тушиш ёки ишга киришиш, 2) иш қобилиятини 
юксак даражада сақлаб туриш, 3) танаффус олдидан иш қобилиятининг 
пасайиши, 4) иш кунининг иккинчи ярмида иш қобилиятини юқори 
даражада сақлаб туриш, 5) иш куни охирида иш қобилиятининг пасайиши. 
Иш қобилиятининг кундалик динамикаси кузатиб борилиб, 
организмнинг актив ҳолатини издан чиқарадиган ёки аслига келтирадиган 
омилларни аниқлаш мумкин, бу эса ўқувчиларнинг режимини ва 
жисмоний тарбиясини тўғри ташкил этиш учун жуда муҳим. 
Иш вақтида организмнинг фаол ҳолатда бўлиши, маълумки, ҳаракат, 
нафас, қон айланиши ва бошқалар сингари асосий физиологик 
жараёнларнинг бир-бири билан нечоғли уйғунлашганига боғлиқ бўлади. 
Ҳаракат кўникмаларини ўзлаштиришни тезлаштириш ва ҳаракат 
кўникмаларини мустаҳкамлашда қайта боғланишни турли туман 
каналларидан фойдаланиш катта роль ўйнайди, қайсики улар ёрдамида 
бола томонидан ҳаракатларни ёки уларнинг айрим элементларини 
бажариш ҳақидаги ахборотларни кўриш, эшитиш, тактил ва бошқа турлари 
жуда енгил бажарилади. 
Функционал тизимларни фойдали мослашувчан натижаларига 
эришиш мақсадида янги ҳаракат кўникмаларига ўргатиш назарий 
томондан олиб қаралганда янги функционал тизимларнинг барча 
шаклланиш босқичларини босиб ўтиши керак (афферентли ўзлаштириш, 

---

уларни амалга ошириш, ҳаракат натижасини дастури ва акцептори, ҳаракат 
натижалари бўйича натижалар ва унинг параметрлари, қайтар 
афферентация). 
Кўникмаларни шаклланишининг бошланғич фазаси