Boshlangich sinf ukuvchilariga dars va darsdan tashqari ta’lim-tarbiya jarayonida ekologik madaniyatni shakllantirish

BOShLANGICh SINF UKUVChILARIGA DARS VA DARSDAN TAShQARI TA’LIM-TARBIYa JARAYoNIDA EKOLOGIK MADANIYaTNI ShAKLLANTIRISh
Xoldarov Saydullo Mengaliyevich,
Termiz davlat universiteti
Pedagogika instituti magistri
Annotatsiya: Maqolada dars va darsdan tashqari ta’lim-tarbiya jarayonida ekologik madaniyatni shakllantirish, bu kichik yoshdagi o’quvchilarni ekologik tadbirlarda, ekologik shaxsiy fazilatlarni rivojlantirish jarayoni. Ekologik kompetentsiya - bu sinfda va maktabdan tashqari ekologik tadbirlarda shakllangan.
Kalit so’zlar: ekologik ta’lim, loyiha, ta’lim, tadbirlar, amaldagi mazmuni.
Annotasiya: V statye ukazano, chto vospitatelnaya deyatelnost yavlyayetsya sredstvom ekologicheskogo vospitaniya, eto prosess razvitiya uchaщyeysya molodeji v prirodooxrannoy deyatelnosti, ekologicheskix lichnostnыx kachestv. Ekologicheskaya kompetentnost formiruyetsya na urokax i vo vneurochnoy ekologicheskoy deyatelnosti.
Klyuchevыye slova: ekologicheskoye obrazovaniye, proyekt, obrazovaniye, deyatelnost, aktualnoye soderjaniye.
Annotation: In the article, it is stated that educational activities are a means of environmental education, it is the process of developing young students in environmental activities, ecological personal qualities. Environmental competence is formed in the classroom and in extracurricular environmental activities.
Keywords: environmental education, project, education, activities, current content.
Mamlakatimizda qisqa vaqt ichida barcha jabxalarda ya’ni iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, ma’rifiy, siyosiy, ma’naviy, ma’rifiy sohalarda katta o’zgarish yutuqlarni qo’lga kiritdi.
Yangi O’zbekistonni barpo etishda atrof muhitni muhofaza qilish kontseptsiyasida belgilangan “aholining ekologik madaniyatini oshirish, atrof muhitni muhofaza qilish sohasida davlat organlari faoliyatining oshkoralik darajasini oshirish va fuqarolik jamiyatining rolini kuchaytirish”¹ muhim ahamiyatga ega.
Shu nuqtai nazardan, boshlang’ich ta’limning vazifalaridan biri o’quvchilarning atrof-muhitga ongli munosabatini shakllantirishdir. Bunday vazifani muvaffaqiyatli hal etish o’qituvchilardan o’z sohasi bo’yicha chuqur bilimga ega bo’lishni, yuksak ekologik madaniyatni, ijodkorlikni, pedagogik texnologiyalar asosida ta’lim-tarbiya olishni talab etadi. Ana shunday malakaga ega bo’lgan o’qituvchigina ekologik tarbiya bo’yicha chuqur nazariy bilimga ega, tabiatdagi jarayonlar sir-asrorlarini biladigan, uning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy ahamiyatini tushunadigan, tabiatga ongli munosabatda bo’lgan har tomonlama barkamol shaxsni tarbiyalashi kerak. Turli qo’llanmalar, ommaviy axborot vositalari, darsliklar, sinfdan tashqari ishlar o’qituvchilarni tarbiyalashda muhim manba hisoblanadi.
Hozirgi kunda atrof-muhitni muhofaza qilish asrimizning eng muhim muammolaridan biri bo’lib turibdi. Bu muammo o’zining insoniyatga keltirishi mumkin bo’lgan yomon oqibatlari bo’yicha, yadro halokatidan kam emas. Eng muxim masala - aholining ekologik madaniyatini oshirish xaqida jiddiy bosh qotirishimiz zarur. Albatta, bunday muammolarni fakat mahmuriy yul bilan hal etib bulmaydi, bunga yosh avlod qalbida ona tabiatga mexr-muxabbat, unga dahldorlik xissini tarbiyalash orqali erishish mumkin.²
O’quvchilarni tabiatga hurmat ruhida tarbiyalash faqat bilim olishdan iborat emas. Kursning vaqti cheklangan, chunki ko’plab muhim ekologik bilimlarni talabalarga o’rgatib bo’lmaydi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlar vaqt bilan cheklanmaydi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlarda o’quvchilarning ekologik bilimlarini shakllantirish samaralidir.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarini tabiatga hurmat ruhida tarbiyalashda sinfdan tashqari mashg’ulotlar o’quvchilarning darsda olgan bilimlarining davomi bo’lib, mazmunini to’ldirib, butun jarayonga singdiradi.
Sinfdan tashqari mashg’ulotlar o’quvchilarning ijodiy faoliyatini kengaytirish imkonini beradigan qo’shimcha va bepul ta’lim shaklidir.
O’qish sayohatlari atrofimizdagi dunyoni o’rganish uchun juda muhimdir. Sayohat darslari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish shakli sifatida o’quvchilarni tabiatga hurmat ruhida tarbiyalashda muhim vosita hisoblanadi. Tabiatni kuzatish jarayonida bilish faolligi shakllanadi, o’quvchilarning jonli va jonsiz tabiat, o’simlik va hayvonot dunyosining o’zaro ta’siri haqidagi tasavvurlari kengayadi.
Tabiat bilan muloqot o’quvchilarda yaxshi tuyg’ularni uyg’otadi. Yashil maysalar, qushlarning tovushlari, kapalaklarning parvozi, daraxtlar va o’simliklar o’quvchilarni sehrlaydi.
Sayohatdan maqsad bog’dagi daraxt, o’simlik, hasharotlar va qush turlarini o’rganishdir.
Sayohat muvaffaqiyatining muhim omillari quyidagilardir:
- sayohat maqsadining to’g’riligi;
- obyektni to’g’ri tanlash;
- sayohat aniq reja asosida tashkil etiladi;
- o’quvchilar diqqatini kuzatilayotgan obyektga qaratish uchun aniq ishlab chiqilgan o’quv vazifalari;
- o’quv topshiriqlarining muammoli bo’lishini ta’minlash;
- o’quvchilarni kuzatish jarayonida erkin va mustaqil harakat qilishga undash;
- har bir talabaning individual faoliyatini amalga oshirish;
- ularning faoliyatini doimiy nazorat qilish imkonini beruvchi shart-sharoitlarning mavjudligi.
Sayohat davomida o’quvchilarning yil davomida olgan bilimlari mustahkamlanadi va fenologik kuzatish faoliyati ortadi;
Sayohat davomida o’quvchilarga ekologik tushunchalarni tanishtirishning quyidagi usullari mavjud: suhbat, hikoya, sayohat, savol-javob, kuzatish, xulosa.
Quyida 3-kurs talabalari bilan sayohat darsining namunasi keltirilgan.
Mavzu: Tabiat nima?, Biz va tabiat.
O’qituvchining kirish suhbatida quyidagi savollar ko’rib chiqiladi:
1. Atrof-muhit inson faoliyatida qanday rol o’ynaydi?
2. Nega biz tabiatni hurmat qilamiz va uni «Ona tabiat» deb ataymiz?
3. Tabiatga zarar yetkazmaslik uchun qanday harakat qilasiz?
O’simlik va daraxtlarning shoxlarini sindirmaslik, hasharot va qushlarga zarar yetkazmaslik haqida tushuncha beriladi.
Sayohat davomida o’quvchilar kuzatish daftarlariga daraxt va turlarni, o’simliklar, gullar, hasharotlar va qushlarni yozib boradilar.
Topshiriqlar bajarilgandan so’ng, o’qituvchi sayohat darsi natijalarini umumlashtiradi va talabalarga uy vazifasini beradi.
Uyga vazifa: Sayohatdan olgan taassurotlaringiz haqida insho yozing.
Ekskursiya darslari asosida o’quvchilar tabiat go’zalliklarini sevishni, undan estetik zavq olishni o’rganadilar; tabiat va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarni, shuningdek, inson faoliyatining tabiatga ta’sirini chuqur o’rganish; o’quvchilarni tabiatga hurmat ruhida tarbiyalashga e’tibor qaratish lozim.
Sayohat jarayonida noan’anaviy darslar: rolli o’yin, harakatli o’yin, kuzatish usullari qo’llaniladi. Bunday dars o’quvchilarning atrof-muhitga qiziqishini oshiradi. Ular tabiatga ongli munosabatda bo’lish ruhida tarbiyalanadi.
3-sinf o’quvchilarimiz bilan «Tabiatni seving va hurmat qiling», «Qushlar bizning do’stimiz», «Men tabiatni sevaman» mavzularida sayohatlar tashkil etdik.
«Atrofimizdagi olam», «tabiiy fanlar» fanlarida sinfdan tashqari ishlarning ahamiyati va ijtimoiy foydali tomonlari.
Talabalar bilan darsdan tashqari turli xil tadbirlar o’tkaziladi: ekskursiyalar, ertalabki mashg’ulotlar, darsdan tashqari mashg’ulotlar, havaskorlik to’garaklari va boshqalar. Bu mashg’ulotlar o’quvchilarda o’qituvchi rahbarligida tabiatni o’rganishga qiziqishini uyg’otadi. Tabiatshunoslik bo’yicha sinfdan tashqari ishlar darsda olingan bilimlarni kengaytirish, chuqurlashtirish va oydinlashtirish, tabiatshunoslikka qiziqish uyg’otish, o’quvchilarda tabiatni hurmat qilish harakatlari va munosabatlarini shakllantirish, bu vaqtni tashkil etish imkonini beradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini tabiatga hurmat ruhida tarbiyalash nuqtai nazaridan sinfdan tashqari tabiatshunoslik o’quvchilarining xulq-atvoriga ta’sir etishi bilan tarbiyaviy ahamiyatga ega. Ular moddiy dunyoqarash va mehnat madaniyatini shakllantiradi, qiziquvchanlik va mustaqil kuzatish ko’nikmalarini rivojlantiradi, jamiyatga, tabiatga muhabbat tuyg’ularini tarbiyalaydi. Fandan sinfdan tashqari ishlar o’quvchi shaxsini har tomonlama kamol toptirish vositalaridan biridir.
Sinfdan tashqari ishlar mazmuni. Tabiatni hurmat qilish va o’rganish, o’simliklarni o’stirish va hayvonlarga g’amxo’rlik qilish bilan bog’liq bo’lgan turli xil fanlar bo’yicha sinfdan tashqari ishlar kiradi. Ushbu mashg’ulotlar ma’ruzalarni takrorlamasligi va faqat ma’ruzalarda olingan bilimlarga asoslangan bo’lishi kerak. Talabalarning diqqatini tabiatga qaratish, shuningdek, maktabning yashash burchagi va o’quv-tajriba maydonidagi kuzatishlar; Ko’cha va maktablarni obodonlashtirish, qushlarni muhofaza qilish, qishloq xo’jaligi zararkunandalariga qarshi kurashish bo’yicha ijtimoiy foydali o’rganishlar tashkil etish zarur. Tabiatdagi amaliy ish kuzatishlar va tegishli kitoblarni o’qish bilan birga bo’lishi kerak.
Ommaviy mashg’ulotlarga kinofilmlar, tabiatga sayohatlar, ertalabki mashg’ulotlar, o’quvchilar mehnati ko’rgazmalari, shuningdek tadbirlar (hosil o’rim-yig’im kuni, bog’ haftasi, daraxt ovlash haftasi, qushlar kuni va boshqalar) kiradi.
Guruh mashg’ulotlariga yosh geograflar, yosh tabiatshunoslar va ekologiya fanlari kiradi. Plakatlar, albomlar nashr etish bo’yicha individual ma’ruzalar; jonli tabiat burchagi va maktab ishi o’rganish va tajriba sohasida, tabiat bilan ishlash; Sinfdan tashqari o’qish uchun materiallar tanlash va axborot mazmuni o’quvchilarning tabiat haqidagi ilmiy-ommabop kitoblari – «Yosh tabiatshunos» jurnallarini tahlil qilishni o’z ichiga oladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarini tabiatga hurmat ruhida tarbiyalashda sinfdan tashqari barcha turdagi mashg’ulotlar bir-birini to’ldirishi va takomillashtirishi kerak. Shaxsiy topshiriq yoki o’qituvchining maslahatini bajarishga qiziqish bo’lishi kerak. O’qituvchi bir nechta o’quvchilarda o’xshash qiziqishlarni aniqlaydi va ularni doira ichida bog’laydi. Bunday uyushmalar maktabdan tashqari ommaviy mashg’ulotlarning tashkiliy markazi bo’lib qolishi kerak, ularni muvaffaqiyatli o’tkazish uchun turli tayyorgarlik ishlari va ko’p sonli ishtirokchilar talab etiladi.
O’quvchilarni tabiatga hurmat ruhida tarbiyalash bilan birga sinfdan tashqari ishlar tashkiliy shakli, mazmuni, bajarilish usullari jihatidan rang-barang bo’lishi kerak. Uning mazmuni qandaydir tarzda doimiy bo’lmaydi. Bu o’quvchilarning tarkibi, yoshi, qiziqishlari va ehtiyojlari, maktabning tabiiy muhiti, mavsum, xona va jihozlarga bog’liq. Boshlang’ich sinf o’qituvchilari foydalanishi kerak bo’lgan tadbirlarning taxminiy ro’yxati quyidagicha:
- tabiatdagi kuzatishlar, tabiat hodisalarining sabablarini aniqlash;
- to’plangan materiallarni ro’yxatga olgan holda o’lkashunoslik muzeyiga (tabiat muzeyiga), foydali qazilmalarni qazib olish joylariga, dala va fermer xo’jaliklariga ekskursiyalar;
- tabiiy materiallarni yig’ish va loyihalash, kolleksiya, gerbariy, maketlar, modellashtirish;
- maktab muhiti xaritasini va unga tutash hudud rejasini ishlab chiqish;
- ilmiy-ommabop adabiyotlarni, «G’uncha», «Yosh tabiatshunos» jurnallarida chop etilgan maqolalarni jamoaviy o’qish;
- yovvoyi tabiat burchagini tashkil etish, o’simliklar va hayvonlar ustida kuzatish va tajribalar, shuningdek, maktabgacha ta’lim uchastkasida tajriba va kuzatishlar o’tkazish;
- tabiiy mazmundagi filmlar, slaydlar, slayd-shoularni tomosha qilish;
- xalq xo’jaligi yutuqlari ko’rgazmalari bilan tanishish;
- ommaviy tadbirlarda ishtirok etish (bayramlar, ertalab va boshqalar);
- Surxondaryo viloyatidagi Toshkent va Termiz hayvonot bog’lari hayvonlari bilan tanishish;
- tabiatni muhofaza qilish, o’simlik va hayvonlarning inson hayotidagi foydasi va ahamiyati haqida suhbatlar;
- tabiatni hurmat qilish, yashil hududlarni muhofaza qilish, daraxt va butalarni ekish va parvarish qilish, begona va madaniy o’simliklarning urug’lari va mevalarini yig’ish, begona o’tlar, dalalar, poliz ekinlari, bog’lar, o’rmon zararkunandalariga qarshi kurashish, foydali o’simliklarni himoya qilishga qaratilgan ijtimoiy foydali faoliyat. hayvonlar;
- tabiiy fanlar xonasi, mahalliy bilimlar burchagi, eksponatlar, tabiat burchagini jihozlash;
- tabiiy materiallardan oddiy ko’rgazmali qurollar tayyorlash, o’quvchilar mehnati ko’rgazmalarini tashkil etish;
- plakatlar va albomlar uchun materiallar to’plami;
- banner, «Ona tabiat haqida», «Tabiatga hurmat», «Tabiatni o’qing» va shu kabi yangiliklar;
- Yangilik mavzulari va sinfdan tashqari o’qish mavzulari bo’yicha qo’shimcha o’qish uchun adabiyotlar to’plami.
Tabiatga hurmat ruhida tarbiya beradigan o’qituvchi darsdan tashqari tabiiy ish uslub va usullarini o’quvchilarni turli mashg’ulotlarga jalb etish orqali oldindan rejalashtiradi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan har bir fan bo’yicha materialni to’g’ri tanlash, tuzilish rejasi va bajarish metodikasi, shuningdek, o’quvchilarning mo’ljallangan mashg’ulotlarda faol ishtirok etishiga bog’liq.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarini tabiatga hurmat ruhida tarbiyalashda individual ishlar. Tabiiy fanlar bo’yicha individual mashg’ulotlar yaxshi biladigan va moyilligi yoki hyech bo’lmaganda qiziqishi bo’lgan talabalar bilan olib boriladi. O’quvchilarning tabiatga bo’lgan qiziqishini rivojlantirishda o’qituvchining shaxsiyati, tabiatga mehr va qiziqishi, o’quvchilarga ergashishi, ularga qiziqish bildirishi muhim ahamiyat kasb etadi. U 1-sinfda kuzatishlarni qanday tashkil qilishi, bu ishning zaruriyati va ahamiyatini qanchalik asoslashi, tabiatshunoslik fanlarini o’qitishni qanday tashkil etishi nafaqat o’quvchilarning bilim sifatiga, balki sinfdan tashqari mashg’ulotlar shakllariga ham bog’liq.
Jamoa ishi. Tabiatshunoslik bo’yicha sinfdan tashqari guruhlarda o’tkaziladigan mashg’ulotlar shakllaridan biri jamoaviy ishdir. U bir qator aniq ishtirokchilarni qamrab oladi va tabiatga hurmatni chuqurroq o’rganish imkoniyatini beradi. To’garakga a’zo bo’lish ixtiyoriydir, lekin uning a’zolari aniq reja asosida ishlashga va boshlagan ishni yakunlashga intiladilar. Rejada o’quvchilar bajarishi mumkin bo’lgan tadbirlar bo’lishi kerak. O’qituvchining asosiy vazifasi amaliy natija beradigan faol ishlarni ta’minlashdir. Ish rang-barang bo’lishi kerak: o’qituvchi va talabalar tabiiy yoki ko’rgazmali qurollar ko’rgazmalarini og’zaki ravishda taqdim etishlari, o’quvchilarning ijtimoiy foydali mehnati va amaliy o’rganish va ko’nikmalarni shakllantirishning boshqa usullarini mos ravishda birlashtirishi kerak.
Klub muvaffaqiyati uchun mashg’ulotlarga tayyorgarlik juda muhim. Birinchi dars boshlanishidan oldin o’quvchilarga mashg’ulot vaqtini eslatish va kirish suhbati mazmunini har tomonlama o’ylab ko’rish va o’quvchilarni to’garak vazifalari bilan tanishtirish kerak. To’garak ish rejasini tuzishda o’quvchilar bilan ko’zda tutilgan mavzuni muhokama qilish, ularning taklif va shakllarini hisobga olish zarur. To’garakning birinchi yig’ilishida faollar qo’mitasi (rahbar, deputat, tahrir hay’ati a’zolari) saylanadi va uning nomi («Men tabiatni hurmat qilaman», «Biz va tabiat», «Yosh tabiatshunos», «Tabiat ixlosmandlari»). har bir holat, kuzatuvlar va bajarilgan ishlar jurnalini yuritish, do’stlarga yordam berish, muntazam ishtirok etish
Kvartiraning ishi o’qituvchi tomonidan nazorat qilinadi. Tomoshabin kapitan yoki uning yordamchisi tomonidan maxsus kundalikda qayd etiladi. Mashg’ulotlar har ikki haftada ma’lum kun va vaqtda o’tkaziladi.
Birinchi sessiya faqat tashkiliy masalalar bilan cheklanib qolmasligi kerak. Talabalarni to’garak ishiga jalb qilish va ular nima qilayotgani haqida tasavvurga ega bo’lishlari uchun kichikroq, ammo qiziqarli kirish mashg’ulotlari berilishi kerak. Ish slayd-film, slayd-shou, ilmiy-ommabop adabiyotlarni o’qish bilan boshlanadi.
Har bir yosh tabiatshunos yoki 3-4 nafar o’qituvchidan iborat kichik guruh yordamida o’zlari uchun mavzu tanlaydilar. To’garak rahbarining vazifasi har bir ishtirokchini o’zi erisha oladigan qiziqarli va foydali mavzu bilan tanishtirishdan iborat. To’garak ishi rang-barang bo’lishi kerak, lekin umumiy maqsad – mahalliy tabiatni hurmat qilish va o’rganish uchun birlashgan bo’lishi kerak.
Tajriba maktablarida «Men tabiatni hurmat qilishga tayyorman» to’garagi o’tkazildi. To’garak a’zolari yoshiga qarab bir necha guruhlarga bo’linadi. Dastlab «Tabiat shahidlari» to’garagining ish rejasi (3-4-sinflar) ishlab chiqildi.
I-IV. Sinflar o’quv materiallari atrof-muhit bilan bevosita bog’liq. Atrof-muhitda sodir bo’ladigan barcha hodisalarni darsda o’quvchilarga o’rgatib bo’lmaydi. Talabalar yig’ishlari kerak bo’lgan juda ko’p materiallar mavjud. Shularni hisobga olib, «Tabiat shaydolari» to’garagi tashkil etdik. Bu to’garak dasturi.