Budjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, turli darajadagi budjetlarning

3.9. Budjet tuzilmasi va budjet tizimi

Budjet tuzilmasi — davlat budjeti va uni tashkil etish, budjet tizimiga kiruvchi alohida

Budjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, turli darajadagi budjetlarning

Faoliyatini huquqiy jihatdan ta’minlash, budjetlarning daromadlarini shakllantirish hamda budjet

Mablag’larining sarflanishi jarayonlarini o ‘zida aks ettiradi.

Har bir davlatda davlat budjeti tuzilmasining asosi , ushbu dav-

Latning siyosiy tizimi hisoblanib, undagi asosiy qonunchilik hujjatlari va jamiyat-

Ning qayta ishlab chiqarish hamda ijtimoiy jarayonlaridagi davlat

Budjetining egallagan mavqevi hisoblanadi.

Budjet tuzilmasining asosiy

Tarkibiy qismi budjet tizimi hisoblanadi.

Budjet tizimi — turli darajadagi budjetlar va budjet mablag‘lari

Oluvchilar yig‘indisini, budjetlarni tashkil etishni va tuzish, budjetlar hamda budjet

Mablag‘lari oluvchilar o ‘rtasida vujudga keladigan o ‘zaro rnunosa-

Batlarni o ‘zida ifodalaydi. 0 ‘z vaqtida budjet tizimi davlatning moliya

Tizimining eng asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi.

Наг bir mamlakatda budjet tizimining tashkil topishi eng awalo

Davlatning siyosiy tizimi va uning m a’m uriy-hududiy tuzilmasiga

Bevosita bog‘liqdir

Xalqaro amaliyotda hukumat boshqaruv vakolat-

Larining markaziy hukum at hamda ma'm uriy-hududiy bo‘limlari

O’rtasida taqsimlanishi asosida barcha davlatlar quyidagi guruhlarga

Ajratiladi:

• 
  Unitar tizimdagi davlatlar;
  
• 
  Federativ (ittifoq) tizimdagi davlatlar;
  
• 
  Konfederativ tizimdagi davlatlar.
  

Yuqorida qayd etilgan barcha tizimdagi davlatlarning mohiyatini

Ko’rib chiqamiz.

Unitar (yagona) tizimdagi davlat — davlatning siyosiy tizimida

M a’muriy – hududiy bo‘linmalaridan hech biri mustaqil davlatchilik

Yoki avtonomiya huquqiga ega bo‘lmagan davlat tizimi hisoblanadi.

Yani erkin qaror qabul qila olmas.

Bunday davlatlarda yagona Konstitutsiya amal qiladi, barcha tizim

Uchun umumiy huquqlar, yagona davlat boshqaruv organlari mavjud

Hamda mamlakatdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni

Markazlashgan tartibda boshqaruv amalga oshiriladi. Unitar tizimdagi

Davlatda budjet tizimi ikki bo‘g‘indan, ya’ni markaziy va mahaliiy

Budjetlardan tashkil topadi.

Dunyoning unitar davlatlari qatoriga Yaponiya, Chexiya, Polsha,

Belgiya, Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Turkmaniston, 0 ‘zbekiston va

Boshqa davlatlarni kiritish mumkin.

Federativ tizimdagi davlat — davlat tizimida ba’zi ma’muriy-

Hududiy bo‘linmalar o‘zlarining mustaqil davlatchiligiga ega va ular

Davlat boshqaruvida markaziy Hukumat o ‘rtasida vakolatlarning

Bo’linishida bir qator siyosiy mustaqillikka ega bo’lgan davlatlardir.

Federativ tizimdagi davlatlarda budjet tizimi uch bo‘g‘indan, ya’ni

Federal budjet, federatsiya a ’zolarining budjetlari va mahaliiy

Budjetlardan iborat bo‘ladi. Dunyoning federativ tizimidagi davlatlar

Qatoriga AQSH (shtatlar va munisipalitetlar), Germaniya (yerlar),

Rossiya (Respublikalar va o ‘lkalar), Hindiston (shtatlar) va boshqalarni

Kiritish mumkin.

Konfederativ tizimdagi davlat — yagona iqtisodiy, siyosiy va harbiy

Maqsadlarga erishish uchun mustaqil davlatlarning doimiy ittifoqiga

Asoslangan davlat hisoblanadi. Ushbu davlatda budjet tizimi konfe-

Derensiyaga kiruvchi a ’zo davlatlarning budjetlaridan tashkil topadi.

Shuni ta ’kidlash lozimki, hozirgi vaqtda dunyoda konfederativ

Tizimdagi davlatlar juda kam uchraydi. Bunga yorqin misol qilib

Shveytsariyani keltirish mumkin. Shveysariya davlat tizimi uning

boMinmalari hisoblangan kantonlardan iborat b o ‘lib, davlat budjeti

esa konfederatsiyaga a ’zo bo’lgan kantonlarning badal ajratmalari

hisobiga tashkil topadi.

0 ‘zbekiston Respublikasi siyosiy tuzilmasiga asosan unitar davlat

Hisoblanadi. Unda yagona Konstitutsiya amal qiladi va barcha uchun

Bir xil qonunlar mavjud. Mamlakatimizda budjet tizimi tashkil

Topishining huquqiy asosini 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi

Va 0 ‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonuni

Tashkil etadi.

Ushbu qonunchilikka asosan Respublikamizning budjet

Tizimi ikki bo‘g‘indan iborat:

1. Respublika budjeti.

2. Mahalliy budjetlar.

0 ‘zbekiston Respublikasining hozirgi davr budjet tizimini chiz

Mada ko’rish mumkin. Bunda O’zbekiston Respublikasi budjet tizimini «Budjet tizimi

To‘g‘risida»gi Qonuniga asosan va unda ko‘zda tutilgan moddalarning

Tasnifi bo ‘yicha chizma tayyorlandi va uni tahlil etishga harakat

Qildik.

Chizma m a’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, 0 ‘zbekiston Respub-

Likasining Respublika budjeti va mahalliy budjetlardan tashqari bir

Necha budjetdan tashqari jamg’armalarni: Respublika yo‘l jam g’ar-

Masini, davlat bandlik jamg’armasini, Respublika pensiyajamg’armasini

Va 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Mulk Qo’mitasining maxsus fondini

O ‘z tarkibida birlashtiradi.

Budjet tizimi to‘g‘risidagi qonunga asosan mahalliy budjetlarga

Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti Toshkent shahar va viloyat-

Larning budjetlari kiradi. Viloyatlar budjeti o ‘z tarkibiga viloyat budjeti,

Tumanlar budjeti va viloyatga bo’ysunuvchi shaharlarning budjetini

Oladi.

«Budjet tizimidagi» Qonunga asosan Qoraqalpog‘iston Res-

Publikasi budjeti va viloyatlarning budjeti o ‘z tarkibiga viloyat bud-

Jeti, tumanlar budjetlari va ular hududida joylashgan yirik sanoat

Markazlari hamda Respublika ahamiyatiga ega shaharlarning budjet-

Larini o ‘z ichiga oladi.