Bugʻdoyning genetik xususiyatlari tahlili

Маккажўхорини чанг қоракуя касаллиги
Sorosporium relianum Mc. Apl. f. zeae
Makkajo‘xorining bu kasalligi Markaziy Osiyoda, Moldaviyada, Shimoliy Kavkazda, Ukrainada keng tarqalgan.
Kasallik makkajo‘xorini sultonini va so‘tasini zararlaydi. Kasallangan sulton to‘liq yoki qisman changlanuvchi qora massaga aylanadi. So‘ta o‘rnida shish paydo bo‘ladi, bu shishlar ichida ko‘plab qora massali spora hosil bo‘ladi. So‘ta pishish davriga borib yashil va zich so‘ta o‘ramlari sarg‘ayadi, quriydi va ochiladi. Sporalar sekin tarqaladi, chunki bularni so‘ta tolalari to‘sib turadi. Kasallangan o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi, bargi kuchli rivojlanadi va rangi o‘zgaradi, hosildorlik 15-20 % kamayadi.
Teliosporalar asosan makkajo‘xori iplari hosil bo‘lish paytida pishadi. Ular changib ma’lum bir qismi (asosan) tuproq betiga tushadi. Ma’lum qismi uruqqa tushadi asosan donni (so‘tani) yig‘ishtirish paytida. Patogen bilan zararlanish urug‘ni unish paytida urug‘ nishi yer betiga chiqqunigacha ro‘y beradi. Ayrim vaqtda o‘simlik 2-3 barg hosil qilganida ro‘y beradi. Teliosporalar o‘sib fragmabazidiyali bazidosporalar hosil qiladi.
Sporalarni ko‘plab o‘sishi harorat 28-30 °C daraja va meyordagi namlikda yaxshi o‘tadi. Hamma teliosporalar shu yilning o‘zida unmaydi, ayrimlari 2 yil davomida unib chiqish qobiliyatini yo‘qotmaydi.
Sorosporium relianum Mc. Apl. f. zeae faqat generativ organlarini yemirmasdan, balki vegetativ hujayralarini ham yemiradi.
Qarshi kurash: Almashlab ekish, urug‘larni ekishdan oldin albatta dorilash, chidamli navlar ekish.
Bug‘doy – g‘alladoshlar oilasiga mansub o‘tsimon o‘simliklar turkumiga kiruvchi eng qadimiy va hozirda dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida ekiladigan asosiy don ekini. Somatik hujayralarida xromosomalarning soniga ko‘ra farq qiladigan 3 (diploid, tetraploid, geksaploid) qatorga kiradigan 30 ga yaqin yovvoyi va madaniy turlari bor.
Jahon dehqonchiligida asosan Yumshoq bug‘doy yoki Oddiy bug‘doy va Qattiq bug‘doy ekiladi. Qolgan turlari esa juda kam miqdorda ekiladi yoki butunlay ekilmaydi. Ko‘pgina bug‘doy turlari (Ararat, Maxa, Timofeyev bug‘doyi, Urartu, Fors bug‘doyi va boshqalar) ning vatani Zakavkazyedir.
Bug‘doy Old va O‘rta Osiyo mamlakatlarida miloddan avvalgi 7-6-ming yilliklarda ma’lum bo‘lgan. 17-asrdan boshlab Shimoliy Amerikada ekila boshlangan. Bug‘doy shimolda Shvetsiya, Rossiyada, janubda Avstraliya, Janubiy Amerika, Afrikaning janubiy chegaralarigacha ekiladi.
Jahonda bug‘doy ekiladigan maydonlar 250 mln. gektarga yaqin bo‘lib, yetishtiriladigan donning qariyb 30% i bug‘doyga to‘g‘ri keladi va bu o‘rtacha 360 mln.t dan ortiq deganidir. Asosiy g‘allakor mamlakatlar – Rossiya, Qozog‘iston, Xitoy, AQSH, Hindiston, Kanada. O‘zbekistonda 90-yillarning boshidan respublikaning g‘alla mustaqilligini ta’minlash uchun bug‘doy ekiladigan maydonlar kengaytirildi (1,2 mln. ga; 1999).