Buxgalteriya hisobining predmeti

7-Mavzu.

Xususiy kapital to’g’risida hisobot joriy buxgalteriya ma’lumotlariga asosan tuzilib unda tashqi va ichki foydalanuvchilar uchun muhim ko’rsatkichlar mavjud. quyida bu hisobotning shakli keltiriladi.

Xususiy kapital to’g’risida hisobot

Ko’rsatkichlar	Satr kodi	Ustav kapi- tali	Qo’shil- gan kapital	Rezerv kapi-tali	Taqsimlan- magan foyda (qoplanmagan zarar)	Sotib olingan xususiy aktsiya
Yil boshiga qoldiq
Qimmatli qog’ozlar emissiyasi
Uzoq muddatli aktivlarning qayta baholanishi
Ustav kapitalaining shakllantirishda paydo bo’lgan valyuta kursi farqlari
Rezerv kapitaliga ajratmalar
Joriy yilning taqsimlan-magan foydasi (zarar)
Texnikaga olingan mol – mulk
Maqsadli foydalanish uchun uchun olingan mablag’lar
To’langan dividentlar
Xususiy kapitalning shakl-lanishidagi boshqa manbalari
Yil oxiriga qoldiq
Xususiy kapitalni ko’payishi (+) yoki kamayishi (-)
Ma’lumot uchun:
Chiqarilgan aktsiyalar soni, dona
shu jumladan:
Imtiyozlilari
Oddiylari
Aktsiyaning nominal qiymati
Muomaldagi aktsiyalar soni, dona
shu jumladan:
Imtiyozlilari
Oddiylari

Rahbar
Bosh buxgalter

Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot ma’lumotlariga asosan korxonaning bozor faolligi ko’rsatkichlarini tahlil qilish mumkin. Bu ko’rsatkichlar kompaniyaning aktsiyalarini qiymati va daromadliligini ta’riflaydi.

AF =

1. 
   Bir aktsiyaga to’g’ri keladigan foyda quyidagicha aniqlanadi:
   

Sof foyda (SSF) – imtiyozli aktsiya bo’yicha dividentlar Muomaladagi oddiy aktsiyalar

Bu ko’rsatkich muomaladagi bir oddiy aktsiyaga qancha sof foyda to’g’ri kelishini ko’rsatadi. Bu bozor iqtisodiyoti sharoitida eng zaruriy ko’rsatkichlardan biri bo’lib hisoblanadi.

2. 
   Aktsiyaning bozor bahosi bilan bir aktsiyaga to’g’ri keladigan foydananing munosabatlari (BF) quyidagicha aniqlanadi.
   

BF =
Bir aktsiyaning bozor qiymati AF

Bu ko’rsatkich kompaniyaning bir so’m sof foydasiga aktsionerlar necha so’m to’lashga roziligini bildiradi. Masalan, «A» kompaniyasida bu ko’rsatkich 10 bo’lib, «B» kompaniyasida 8 bo’lsa, investorlar «A» kompaniyasining investitsiya sifatini afvzalroq baholaydi. Bu ko’rsatkich boshqa kompaniyalarning bir aktsiyaga to’g’ri keladigan foyda dinamikasi bo’yicha baholanadi.

3. 
   Bir aktsiyaning balans qiymati quyidagicha aniqlanadi:
   

ABYo =
Aktsioner kapitalining qiymati – imtiyozli aktsiyalar Muomaladagi oddiy aktsiyalar

Bir aktsiyaning balans qiymati buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlariga binoan bir oddiy aktsiyaga to’g’ri keladigan korxonaning sof aktivlari qiymatini ko’rsatadi.

4. 
   Bir aktsiyaning bozor qiymati bilan balans qiymatining nisbati uning bozor qiymati qancha ekanligini ko’rsatadi va u quyidagicha aniqlanadi:
   

Bir aktsiyaning bozor qiymati bilan balans qiymatini nisbati
Bir aktsiyaning bozor qiymati
⁼ Bir aktsiyaning balans qiymati

5. 
   Dividend daromad yoki dividend normasi quyidagicha aniqlanadi:
   

Divident daromad (haqiqiy foyda normasi
Bir aktsiyaning dividenti
⁼ Bir aktsiyaning bozor qiymati

6. 
   Aktsiyaning daromadliligi (Ad) muhim ahamiyatga ega bo’lib, u quyidagicha aniqlanadi:
   

Àä 
Ä  (Ñ
* Ñ );

bu erda: D - aktsiyaga egalik qilish davrida S - olinadigan dividend summasi S* - sotish narxi,
S - sotib olish narxi

7. 
   To’lanadigan dividendlar ulushi quyidagicha aniqlanadi:
   

T.d.u = Bir aktsiyaga to’g’ri keladigan dividend =0-90% Bir aktsiyaga to’g’ri keladigan sof foyda
Bu ko’rsatkich tahlilining xususiyati shundan iboratki, uning «yaxshi» va «yomon» darajasi bo’lmaydi. Lekin buning umumiy ko’rsatkichi 1 dan oshmasligi kerak. Bu demak kompaniya dividend to’lash uchun etarli darajada foyda olganligini ko’rsatadi. Agar bu ko’rsatkich 1 dan oshib ketsa, kompaniya moliyaviy imkoniyatidan oqilona foydalanmaganligini yoki rezerv kapitalidan qarz olganligini ko’rsatadi.
Dividendlar xususiy kapitalni kamaytiradi, chunki ular kompaniya tasarufiga qolgan sof foydadan to’lanadi.

Test savollari:

1. 
   Hisobotni qanday ta’riflaysiz?
   

1. 
   Hujjatlar majmui.
   
2. 
   Muomalalarni daftarlarda aks ettirish.
   

B. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning pul mablag’lari to’g’risidaga axborot.
G. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’tgan vaqt ichidagi ishlari natijalari to’g’risidagi ma’lumotlar majmui.

2. Konsolidallashgan moliyaviy hisobotlarni tuzishni asosiy maqsadi:

   1. 
      Ona kompaniya faoliyatini aks ettirish;
      
   2. 
      Sho’’ba kompaniya faoliyatini aks ettirish;
      

B. Ona va sho’’ba kompaniya faoliyatini yagona xo’jalik tashkilotidek ko’rsatish;

O’z o’zini tekshirish uchun savollar:

1. 
   Korxonaning mutloq to’lov qobiliyati qanday aniqlanadi?
   
2. 
   Korxonaning sof aylanma mablag’lari yoki kapital qanday topiladi?
   
3. 
   Mulk koeffitsienta qanday topiladi?
   
4. 
   Korxonaning moliyaviy qaramlik koeffitsienti qanday topiladi?
   
5. 
   Pul oqimi to’g’risidagi hisobotning tashqi foydalanuvchilar uchun qanday ahadmiyati bor?
   
6. 
   Pul oqimi to’g’risidagi hisobotning qanday bo’limlari bor?
   
7. 
   Xususiy kapital to’g’risidagi hisobotda qanday ko’rsatkichlar keltirilgan?
   
8. 
   Bir aktsiyaga to’g’ri keladigan foyda qanday topiladi?
   
9. 
   Moliyaviy hisobot majburiy tartibda kimlarga topshiriladi?
   
10. 
    Moliyaviy hisobot tarkibiga qanday hisobotlar kiradi?
    
11. 
    Moliyaviy hisobotlarda qanday axborotlar to’liq aks ettirilishi kerak?
    
12. 
    Balansning yangi shakli qanday qadror bilan qachon tasdiqlandi?
    

8-Mavzu. ASOSIY VOSITALARNING HARAKATI TO’G’RISIDAGI HISOBOT
Moliyaviy hisobdan ichki va tashqi foydalanuvchilar uchun korxonanaing asosiy vositalarining tarkibi, ularni ish holati umumiy qiymati muhim ahamiyatga ega. Bu ma’lumotlar korxonalarning moliyaviy hisobot tarkibida tuziladigan «Asosiy vositalar tarkibi to’g’risidagi hisobot»da aks ettiriladi. Quyida bu hisobotning shaklini keltiramiz.

Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot

Ko’rsatkich nomi	qator	Boshlang’ich qiymat				Yig’ilgan amortizatsiya (eskirish) miqdori					Qoldiq qiymati
		yil boshiga qoldiq	kirim	hisobdan chiqarish	yil oxiriga qoldiq		yil boshiga qoldiq	kirim	hisobdan chiqarish	yil oxiriga qoldiq		yil boshiga	yil oxirga
1	2	3	4	5	6		7	8	9	10		11	12
Er	010
Erni obodonlashtirish	020
Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) shartnoma bo’yicha olingan asosiy vositalarni obodonlashtirish	030
Bino	040
Inshoot	050
Uzatish moslamalari	060
Mashina va uskunalar	070
Mebel va ofis jihozlari	080
Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi	090
Transport vositalari	100
Ishchi hayvonlar	110
Mahsuldor hayvonlari	120
Ko’p yillik o’simlik	130
Boshqa asosiy vositalar	140
Konservatsiya qilingan asosiy vositalar	150
Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing)ga olingan asosiy vositalar	160
Jami asosiy vositalar (010 satrdan 160 satrgacha)	170
shundan:
ishlab chiqarish	171
noishlab chiqarish	172
ma’lumot uchun:

Yil davomida sotib olingan asosiy vositalar jami (181+ 182+183)	180
shu jumladan:
O’z mablag’lar hisobiga	181
Bank krediti hisobiga	183
Tugallangan qurilish	190

Rahbar

Bosh buxgalter

Asosiy vositalarning xarakati to’g’risidagi hisobot jadvali mazmunidan ko’rinib turibdiki, unda asosiy vositalar va ularning eskirishi belgilangan tasnifi asosida quyidagi ko’rsatkichlar bo’yicha aks ettiriladi:

• 
  yil boshiga qoldig’i;
  
• 
  hisobot davrida asosiy vositalarining kirimi;
  
• 
  hisobot davrida hisobdan chiqarilgani;
  
• 
  yil oxiriga qoldig’i.
  

Hisobotning 3 va 6 – xonalarida korxona balansida hisobga olingan barcha asosiy vositalarning qiymati aks ettiriladi.

4. 
   - xonada hisobot davrida, qo’shimcha baholash qiymati ham qo’shilgan holda quyidagi manbalardan korxona tasarrufiga o’tgan asosiy vositalar aks ettiriladi:
   

• 
  pulga sotib olish yoki yangidan qurish;
  
• 
  aylanma mablag’lardan asosiy vositaga o’tkazilishi;
  
• 
  boshqa korxona va tashkiltlardan bepul olinishi;
  
• 
  inventarizatsiya natijasida ortiqcha chiqqan asosiy vositalari kirimi;
  
• 
  lizing muomalalari bo’yicha uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar.
  

4. 
   - xonada qaytadan baholash natijasida narxini pasaytirish ham qo’shilgan holda quyidagi sabablarga ko’ra xo’jalik tasarrufidagi asosiy vositalar tarkibidan chiqarilgan ob’ektlar qiymati aks ettiriladi:
   

• 
  pulga sotilgan keraksiz va ortiqcha asosiy ositalar;
  
• 
  asosiy vositalar tarkibidan aylanma mablag’larga o’tkazilgan ob’ektlar;
  
• 
  boshqa korxona va tashkilotga bepul berligan ob’ektlar;
  
• 
  eskirishi natijasija ob’ektlarning hisobdan chiqarilishi;
  
• 
  tabiiy ofatlar, avariya natijasida va boshqa sabablarga ko’ra ob’ektlarning hisobdan chiqarilishi.
  

7. 
   va 10 - xonalarda asosiy vositalarning turlari bo’yicha hisobot davri boshiga va oxiriga yig’ilgan amortizatsiya (eskirish) summasi aks ettiriladi.
   
8. 
   - xonada asosiy vositalarni qo’shimcha baholash natijasida qo’shimcha hisoblangan amortizatsiya summasi ham qo’shilgan holda, hisobot davrida barcha asosiy vositalari bo’yicha hisoblangan amortizatsiya (eskirish) summasi aks ettiriladi.
   
9. 
   - xonada tugatilgan, sotilgan va boshqa yo’llar bilan xo’jalik tasarrufidan chiqib ketgan asosiy vositalar eskirishi ko’rsatiladi.
   

11. 
    - xonada asosiy vositalarning yil boshiga qolgan sof qoldiq qiymati aks ettiriladi. Bu summa 3 - xona bilan 7 - xonalari summalari farqidan iborat.
    
12. 
    - xonada asosiy vositalarning hiobot davri oxiriga qolgan sof qoldiq qiymati aks ettiriladi. Bu summa 6 - xona bilan 10 - xona summalari farqidan iborat.
    

Asosiy vositalarning jami summasidan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish yo’nalishidagilarning harakati alohida ajratib ko’rsatiladi.
Ishlab chiqarish yo’nalishidagi asosiy vositalar tarkibiga sanoat, qurilish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, savdo va umumiy ovqatlanish, qishloq xo’jalik mahsulotlarinii va boshqa moddiy ishlab chiqarish faoliyati sohasiga tegishli vositalar kiradi.
Noishlab chiqarish yo’nalishidagi asosiy vositalar tarkibiga kommunal xo’jalik, sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya, maorif, madaniyat va shunga o’xshaganlarda foydalaniladigan vositalar kiradi.
«Ma’lumot uchun» degan bo’limning 150 – 154 qatorlarida asosiy vositalar qaysi manbalar hisobidan sotib olnganligi (kirimi) aks ettiriladi.

9.9. PUL OQIMI TO’G’RISIDA HISOBOT

Pul oqimi to’g’risida hisobot ma’lum bir hisobot davrida korxonaning pul mablag’lari holatiga operatsion, investitsiya va moliyaviy faoliyati ta’sirini aks ettiradi va shu davr ichida pul mablag’lari o’zgarishini ko’rsatadi.

Pul oqimi to’g’risidagi hisobot ma’lumotlaridan foydalanish quyidagi imkoniyatlarni beradi:

• 
  korxonaning pul mablag’lari va ularning ekvivalentlarini ishlab topish qobiliyatini, shuningdek shunga o’xshagan pul mablag’laridan foydalanishda korxona ehtiyojini baholash;
  
• 
  korxonaning sof aktividagi o’zgarishlarni, uning (uning to’lov qobiliyati ham qo’shilgan holda) moliyaviy strukturasini va uning o’zgaruvchan vaziyat va imkoniyatlariga moslashish maqsadida pul oqimlarining summalari va o’z vaqtida tushishiga tas’ir etish qobiliyatini baholash;
  
• 
  turli korxonalarning operatsion faoliyati to’g’risidagi hisobotni taqqoslash. Chunki bu xo’jalik faoliyatining bir xil muoamala va voqealari uchun buxgalteriya hisobining turli usullaridan foydalanish oqibatlarini bartaraf etadi.
  

Pul oqimi to’g’risidagi hisobotda hisobot davri ichida pul mablag’lari oqimi quyidagi faoliyatlar bo’yicha tasniflanadi:

• 
  operatsion faoliyati;
  
• 
  investitsion faoliyati;
  
• 
  moliyaviy faoliyati.
  

Operatsion faoliyatdan olinadigan pul mablag’lari hajmi korxona faoliyati samarasining hal etuvchi ko’rsatkichi bo’lib hisoblanadi. Chunki u tashqi moliyalash manbalarisiz qaytarish, mehnat unumdorlik darajasini saqlash, devidentlar to’lash va yangi kapital qo’yilmalarni amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Operatsion faoliyatidan bo’lgan pul mablag’lari harakati birinchi navbatda daromad olish bo’yicha asosiy faoliyat natijasi bo’lib hisoblanadi.
Investitsion faoliyat – bu pul ekvivalentiga kirmaydigan uzoq muddatli aktivlar va boshqa va boshqa investitsiyalarni sotib olish va sotish, qaytariladigan kreditlarni berish va olish. Bularga bino, asbob - uskuna, nomoddiy va boshqa aktivlarni sotish va sotib olish, aktsiya yoki boshqa qarz majburiyatlarini sotishdan tushgan tushum va boshqa korxonalarning aktsiyalari va qarz majburiyatlarini sotib olish, fchers, forvard, optsion va svop - kontraktlar bo’yicha tushumlar va ular bo’yicha to’lovlar kiradi.
Fyuchers kontrakt (muddatli kontrakt) – bu ma’lum miqdorda moliyaviy instrumentlarni yoki belgilangan miqdordagi tovarni erkin savdo birjasida kelishilgan narxda oldi - sotdi to’g’risidagi shartnoma.
Forvard kontrakti – bu tovar yoki moliyaviy instrumentlarni kelajakda jo’natish va hisob - kitob qilish bo’yicha oldi – sotdi to’g’risidagi bitim.
Optsion kontrakt (mukoffotli bitim) – bu ma’lum miqdordagi moliyaviy instrumentlar yoki tovarlarni kelishilgan muddat ichida belgilangan miqdorda mukofot to’lash evaziga qayd etilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi.
Moliyaviy faoliyat – bu shunday faoliyat turiki, uning natijasida korxonaning xususiy kapitali va qarzlari hajmi va strukturasi (tuzulishi) da o’zgarish hosil bo’ladi.
Quyidagi pul mablag’larining harakati bunga misol bo’la odadi:

Pul mablag’larining tushumi	Pul mablag’larining chiqimi
Aktsiyalar chiqarishdan olinadigan tushumlar	Xususiy aktsiyalarni to’lanmalar	sotib	olish	bo’yicha
Qarzga olingan mablag’lar tushumi (chiqarilgan veksellar, obligatsiyalar va boshqa uzoq muddatli qarzlar)	Qarzlarni qaytarilishi (operatsion faoliyatda aks ettiriladigan qarzlar bo’yicha foizlardan tashqari)
	Aktsionerlarga dividentlar to’lash va kapitalning boshqa ko’rinishdagi taqsimlanishi
	Moliyalashtiradigan ijara bilan bog’liq bo’lgan majburiyatlar bo’yicha to’lovlar

Quyida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1997 yil 15 – yanvaridagi 5 – son buyrug’i bilan tasdiqlangan pul oqimi to’g’risidagi hisoboti shaklini keltiramiz.

Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot