Buxoro haqida tarixiy esselar jadidlar va kadimislar nashr etilgan

• 
  

UNCATEGORIZED , TARIXIY ESSELAR ANDREYEVA. N. M. , BUXORO HAQIDA TARIXIY ESSELAR

JADIDLAR VA KADIMISLAR

NASHR ETILGAN18.10.2017ABDUHALIM RAUPOV TOMONIDAN

18
oktyabr
[vc_row][vc_column][vc_column_text]

Arab tilidan jadidchilik 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Rossiya imperiyasidagi musulmon (asosan turkiy) xalqlar oʻrtasida “yangi” ijtimoiy-siyosiy va intellektual harakatdir.

Buxoro burjuaziyasining mafkurachilari jadidlar bo‘lib, ular maorif, madaniyat va keyingi siyosat sohalarida islohotlar o‘tkazish tarafdori edilar.
Jadidchilik harakati Tataristonda vujudga kelib, 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Buxoro, Xiva, Turkistonda ham tarqaldi.Oʻrta Osiyoning ijtimoiy-madaniy taraqqiyotini yangi yoʻnalishda rivojlantirish maqsadida jadid yetakchilari bir qator takliflar kiritdilar. taʼlim, tarixshunoslik, adabiyot, matbaa, din va sanʼat sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlar. Ular odob-axloq, e’tiqod, adolat, sog‘liqni saqlash, ayollar taraqqiyoti, hayotning barcha jabhalarini qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirish g‘oyalarini ilgari surdilar.
Jadidlar tomonidan amalga oshirilgan oltita islohotdan birinchisi maorif sohasidagi islohot boʻlib, Oʻrta Osiyo aholisi, siyosiy va maʼnaviy hayotiga eng sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Asosan dunyoviy fanlar va rus tilini oʻrgatuvchi maktablar yarata boshladilar. 1884-yil 19-dekabrda o‘zining ilg‘or qarashlari bilan mashhur toshkentlik savdogar Sayid-Azimboyning xonadonida mahalliy xalqlar vakillari uchun birinchi ruscha maktab ochildi. 1886 yilda ularning soni 14 ta, 1911 yilda esa 89 ta edi. Ularda ta'lim muddati 4 yil edi. Bu davrda talabalar rus tili, matematika, hunarmandchilik, rus qonunlari va shariatni o‘rgandilar.
Musulmon taʼlim tizimini modernizatsiya qilish maqsadida 1893 yildan boshlab jadidlar yangi usul maktablarini ocha boshladilar. Amir Abdul-Ahad amirlikda bunday maktablarni ochishdan bosh tortdi. Lekin 1910 yilda Turkistonning eng xilma-xil viloyatlarida 50 ga yaqin shunday maktablar tashkil etildi.Toshkent (20 maktab) va Qoʻqon (16 maktab) yirik markazlarga aylandi. 1917 yil inqilobiga qadar Turkistonda 100 ga yaqin yangi metodik maktab boʻlib, ularda 8 mingdan 10 minggacha bola oʻqidi. Hamza, Uyg‘un, Oybek kabi taniqli adiblar o‘z ta’limini shu yerda boshlagan. Yigirmanchi asrning boshidan beri. bu maktablarda tatarlar, turklar, forslar, ozarbayjonlar tomonidan yaratilgan darsliklar bilan bir qatorda mahalliy mualliflarning darsliklaridan ham foydalanila boshlandi.
Darslik va oʻquv qoʻllanmalarining yagona tizimi mavjud boʻlmaganiga qaramay, jadidlar oʻquvchilarning amaliy bilimlarni egallashini taʼminlashga intildilar. Yangi usuldagi maktablarda turkiy yoki fors tillarida oʻqish, yozish, arifmetika, tarix, geografiya, din asoslari oʻquv dasturida katta oʻrin egallagan. Shunday qilib, bu dastur pravoslavdan ko'ra kengroq ta'lim berdi.
Ushbu maktablarda ta'lim mavjud tuzilmani o'zgartirishga tayyorgarlik ko'rishga qaratilgan edi. Yangi dasturlardan biri Munavvar qori tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, u Toshkent madrasasida dars bergan, keyinchalik mashhur adib bo‘lgan bir qancha yoshlar tahsil olgan. Dasturda diniy ta’limot, muqaddas an’analar, islom ta’limotlari tarixi, arab va turkiy til grammatikasi, meros huquqi, arifmetika, jahon geografiyasi kabi fanlar o‘rin olgan. Rossiya imperiyasidagi turli musulmon islohot guruhlari vakillari “Yangi usul” maktablarida o‘quv dasturlarini standartlashtirishga harakat qildilar. Munavvar qori va uning izdoshlari tajribasidan o‘rganish. Lekin, umuman olganda, islohotchilar Mahmud Xoja Behbudiy va Munavvar Qori tan olinmagan. Ta’lim tizimi innovatorlarining ko‘pchiligi mayda burjua muhitidan chiqqan: madrasa talabalari, mulozimlar, kotiblar,

Ta'limdagi o'zgarish 

Jadidlar ta’lim tizimini tubdan o‘zgartirib, ijtimoiy yo‘nalishlar bo‘yicha tabaqalanishni kuchaytirdilar. Ozgina, lekin soni ortib borayotgan jadid maktablari hokimiyatni, amaldorlarni, mullalarni xavotirga solardi, chunki islohotchilar mintaqa madaniyatiga yangi mazmun berishga intildilar. Adabiy yangiliklar, janrlar, shakllar, mavzular, til, uslub eski, stilize qilingan asarlarni siqib chiqara boshladi, musiqa, rasm va boshqalarda yangi yo'nalish paydo bo'ldi.
Yangi usul maktablari standart maktablarga kuchli ta'sir ko'rsatdi, xususan, ularni o'z dasturlari va o'qitish usullarini o'zgartirishga undadi. Bu esa, oʻz navbatida, til va yozuvni oʻrgatishning fonetik usulini, arifmetika, geografiya va ayniqsa, tabiiy fanlarni oʻrganishni keskin qoralagan, ularning fikricha, musulmonlar dunyoqarashiga zid boʻlgan konservatorlarning hujumlarini keltirib chiqardi.
Yangi usul maktablarida diniy ta’limga katta e’tibor berilgan bo‘lsa-da, jadidlar ruhoniylar tomonidan musulmon ta’lim usullaridan uzoqlashganlikda ayblandi. O‘z navbatida jadidlar ruhoniylarni buzuqlikda, gunohkor xatti-harakatlarda aybladilar. O‘rta Osiyo diniy islohotchilari ruhoniylarning poraxo‘rligi va axloqsizligi kuchaygan sari islomga hurmat va qiziqish pasaydi, deb hisoblardi. Mahmud Xo‘ja Behbudiyning fikricha, ma’naviyat tizimini to‘liq qayta qurish ilohiyot olimlari va ruhoniylarning yangi galaktikasini tayyorlashdan boshlanishi kerak edi. Musulmon ruhoniylarining konservatizmiga qarshi kurashni atoqli jadid mafkurasi Abdal-Rauf Rashid-o‘g‘li Fitrat (1886-1938) boshlagan. U o‘zining “Munozara” asarida buxorolik ruhoniylarning jaholat va fasodkorligini qoralagan, “Hind sayyohining hikoyalari” asarida Buxoroning iqtisodiy tanazzulga uchrashining asosiy sababi, 2000 yil 2009-yilda, 2001-yilda, 2001-2010-yillarda, 2001-2010-yillarda, 2001-2010-yillarda, 2001-2010-yillarda, 2001-2010-yillarda, 1990-yilda, 2001-yilda, 2001-yilda, 2001-yilda, 2001-yilda, 2001-yilda, 2008-yilda, 2001-yilda, 2001-yilda, 2001-yilda, 2008-2010-yillarda, 2000-yilda, 2008-yilda, .
Mintaqada inqilobiy va milliy ozodlik harakatining kuchayishi bilan jadidlar safi toʻldiriladi. Bu yerga butun liberal burjuaziya keldi. Jadidlar muhim ijtimoiy-siyosiy harakatga aylandi. Termiz , Kerki, G'uzor, Bekbudiy, Buxoro , Chordjuy, Samarqand va Toshkentda jadid tashkilotlari tashkil topdi. Toshkent , Buxoro va Samarqandda jadid gazetalari nashr etilgan .
1905 yil inqilobi jadidlarni parchalab tashladi. Ular orasida radikal oqim – taʼlimni chuqurroq oʻzgartirishga va qatʼiyroq harakat qilishga chaqiruvchi modernistlar va bu harakatni diniy taʼlimni isloh qilish bilan cheklashni talab qilgan kadimchilar paydo boʻldi.