Buxoro psixologiya va xorijiy tillar instituti

§ 1. Bolalarga erishishni o'rganishning umumiy printsiplari va usullari
Bolaning ruhiy rivojlanishini o'rganishda ilmiy psixologiya bir qator asosiy printsiplardan tushadi.
Birinchidan, bolalarning aqliy rivojlanishini o'rganish ob'ektiv bo'lishi kerak, i.e., bu rivojlanishni o'zida ochib beradi
21
qonunlar. Ta'kidlash joizki, tarixining dastlabki bosqichlarida bolalar psixologiyasi bolalarning ruhiy hayotini, tajriba va fikrlarga bag'ishlangan bolalarning ruhiy hayotiga o'xshashligini tushuntirish muhimdir.
Ba'zi bir kundaliklarga ota-onalar, o'qituvchilar va hatto psixologlar, endi bolaning va ichki hayotining xatti-harakatlarining bunday izohini topishingiz mumkin. Bu bolalar psixikasining haqiqiy tarkibini tushunishga xalaqit beradi, bolalarning rivojlanishining bir yoki boshqa bosqichlarini aniqlaydi.
Ikkinchidan, nafaqat bolalarning rivojlanishi jarayonining, balki uning sababi bilan bog'liqligini va bolalarning rivojlanayotgan ruhiyatlarining turli shakllariga bog'liqligini ko'rsatadigan nafaqat sodiq nazariy izoh berish kerak. Rivojlanish yo'nalishi tavsifi uning hayoti va ota-onalarining ota-onalari va bolalarning psixikasining rivojlanishining hayoti va butun tarixida yotgan sabablarini aniqlashtirish kerak. Sasan printsipi, iloji bo'lsa, insonning shaxsiyatining yangi sifatlarining paydo bo'lishini aniqlaydigan barcha sharoitlar, uning ongi. Faqat bolalarning rivojlanishiga sabab bo'lgan bilimlarni faqat bu rivojlanishni, pedagogik jihatdan ta'sir qilishini bilishga imkon beradi.
Uchinchidan, aqliy rivojlanish sabablarini oshkor qilish faqat bolalarning psixologlari va o'qituvchilari tomonidan faol, maxsus tashkil etilgan o'quv qo'llanmali bolalar ruhiyatini shakllantirish jarayonida mumkin.
Odatdagi hayotning odatiy sharoitida va bolani tarbiyalashda vaqtinchalik va vaqtincha ta'sirlar bilan niqoblanganda, ushbu sabablarni aniqlash juda qiyin. Shuning uchun, faqat bolaning o'rganilgan fazilatlari va qobiliyatlarini maxsus tashkillashtirilgan va ilmiy boshqariladigan va ilmiy asoslangan va ilmiy jihatdan nazorat qilinadigan shakllantirilgan, uning hayoti sharoitida maqsadli va tizimli o'zgarishlar ruhiy rivojlanishning sabablari va mexanizmlarini muhokama qilishlari mumkin. Bolalar psixikasini rivojlantirish shakllarini oshkor etishning ko'rsatkichi bu yoki boshqa aqliy jarayonlarning faol bo'lishi, shaxsiy fazilatlar, qobiliyatlarning faol bo'lishi mumkin. Bolaning aqliy fazilatlarini shakllantirish bo'yicha psixologik va pedagogik ishlarning maxsus tashkiloti ilmiy bolalar psixologiyasining asosiy usuli hisoblanadi. Bunday tadqiqotlar oddiy davlat rivojlanish darajasidan boshlab uning sabablari va maqsadli pedagogik boshqaruvini tushuntirishga imkon beradi. keyingi rivojlanish Bolaning shaxsiyati.
Shunday qilib, rus bolalarining psixologiyasidagi ilmiy tajriba asosida bolaning aqliy rivojlanishini o'rganish uchun uchta asosiy printsip mavjud: 1) ob'ektiv yondashuv printsipi
22
bolaning psixikasi; 2) rivojlanish yo'nalishi sabab bo'lganini tushuntirish printsipi; 3) asosli shakllanish jarayonida psixikani o'rganish printsipi.
Bolaning rivojlanishini o'rganish ikki asosiy shaklda: 1) "kesma tilim" orqali tadqiqot shaklida "uzunlamasmasravalavaktinal o'rganish" va 2) shaklida amalga oshiriladi.
Uzoq buzoq o'rganish bilan bir xil bolalarning hayotining ma'lum bir davrida rivojlanishi muntazam ravishda o'rganilmoqda. Vazifa rivojlanishning bir bosqichidan ikkinchisiga o'tishda, bolasi psixikasida yuzaga kelgan o'zgarishlarni aniqlashdir. Bunday tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, masalan, N. M. Slovovanova va I. L. Figh ostida bolalarning rivojlanishini muntazam ravishda kuzatuvlar kiradi. Har kuni kuzatuvlar asosida, har bir bolaning xatti-harakati diqqat bilan va aniq qayd etilishi kerak, hayotning birinchi yilidagi bolalarning rivojlanishini batafsil bayon qilish mumkin edi.
Boshqa tadqiqotlarda o'qish mavzusi bolaning umuman xatti-harakati emas, balki uning shaxsiy partiyalari. Shunday qilib, A. N. GVozdeva ishida, o'z o'g'lining nutqini rivojlantirishning har kuni kuzatuvi umumlashtirildi

2. 
   D.B.Elkoninning rivojlanishini davrlashtirish va yoshga oid dinamikasi haqidagi tasavvurlari D.B.Elkonin (1904-1984) bolada insoniyatga xos bo‘lgan qobiliyatlar rivojlanishining asosi sifatida bola tomonidan nasliy insoniy faoliyat usullarini o‘zlashtirish muammosini o‘rgangan. D.B.Elkoninning bola tug‘ilgan onidanoq ijtimoiy mavjudot hisoblanishini ta’kidlab, «jamiyatda bola» (bola va jamiyat emas) formulasinigina tan olgan. Bolaning bilish jarayoni ikki turdagi munosabatlar tizimida kechadi: «bola-ijtimoiy predmet» va «bola-ijtimoiy ulg‘aygan inson». «Ijtimoiy ulg‘aygan inson», predmetlar bilan «harakatning ijtimoiy ishlab chiqilgan usullari», hayotning mazmun va me’yorlarini gavdalantiruvchi shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Madaniyat asoslarini egallagan sari bola hayot sharoitlariga moslashmaydi, balki faoliyatning faol sub’ekti sifatida namoyon bo‘ladi va faoliyatni amalga oshirish jarayonida unda turli xildagi psixik yangi tuzilmalar yuzaga kelib, rivojlanadi. Bolaning tug‘ilganidan to 17 yoshigacha bo‘lgan psixik rivojlanishining keng tarqalgan davrlashtirilishi D.B.Elkonin tomonidan yaratilgan bo‘lib, «Bolalik yoshidagi psixik rivojlanishni davrlashtirish muammosiga» (1971) maqolasida taqdim etilgan. D.B.Elkonin bolalarning rivojlanishida, shunchaki vaqt oraliqlarini emas, balki yosh davrlari, bosqichlarini ajratishni zarur deb hisoblagan. D.B.Elkonin yoshni - «bola rivojlanishining umumiy egri chizig‘ida uning o‘rni va funksional ahamiyati bilangina muhimligi belgilanadigan, nisbiy, alohida davr» sifatida ko‘rib chiqqan. Har bir psixologik yosh o‘zaro murakkab munosabatlarda bo‘lgan ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi: 1) Rivojlanishning ijtimoiy holati. 2) Yetakchi faoliyat. 3) Asosiy yangi tuzilmalar. Rivojlanishning ijtimoiy holati bolaning ijtimoiy sharoitlardagi haqiqiy o‘rni, uning ularga munosabati va undagi faoliyat harakteri sifatida aniqlanadi. Ma’lum bir ijtimoiy vaziyatdagi bolaning hayoti bilan, uning ikkinchi muhim tavsifini tashkil etuvchi ushbu yosh uchun xarakterli bo‘lgan bolaning faoliyati chambarchas bog‘liq. A.N.Leontev tomonidan ishlab chiqilgan 88 yetakchi faoliyat tushunchasidan D.B.Elkonin psixologik yoshlarni ajratish mezoni sifatida foydalangan. Har bir yoshda faoliyatning turli xil ko‘rinishlari tizimi mavjud, lekin yetakchi faoliyat unda alohida o‘rinni egallaydi. Yetakchi faoliyat birdan tayyor shaklda yuzaga kelmaydi, balki shakllanish rivojlanishning uzoq yo‘lini (kattalar rahbarligida) bosib o‘tadi. Yetakchi faoliyat – bu bolaning ko‘p vaqtini oluvchi faoliyat emas. Bu psixik rivojlanish uchun uning ahamiyatiga ko‘ra, asosiy faoliyatdir: - yetakchi faoliyat shaklida yuzaga keladi va uning ichida faoliyatni boshqa yangi turlari farqlanadi; (masalan, maktabgacha tarbiya yoshidagi o‘yinda o‘rganish elementlari birinchi marta yuzaga keladi va shakllanadi); - yetakchi faoliyatda ayrim (xususiy) psixik jarayonlar shakllanadi yoki qayta tuziladi (o‘yinda bolaning faol tasavvur jarayonlari shakllanadi); - yetakchi faoliyatdan, rivojlanishning ushbu davrida kuzatiladigan bola shaxsining o‘zgarishlari bog‘liqdir. (o‘yinda bola inson xulq-atvorining motiv va me’yorlarini egallaydi, bu esa shaxs shakllanishining muhim tomonini tashkil etadi). D.B.Elkonin bolalikdagi psixologik yoshlar ketma-ketligini quyidagicha taqsimlagan: - chaqaloqlik davri inqirozi; - go‘daklik (2oylikdan-1yoshgacha); - kattalar bilan bevosita emotsional muloqot; - 1yosh inqirozi; - ilk bolalik (1-3yosh); - vositali – predmetli (predmetli – harakatli) faoliyat; -3yosh inqirozi; -maktabgacha tarbiya yoshi (3-7yosh); - rolli o‘yin; - yetti yosh inqirozi; - kichik maktab yoshi (8-12yosh) o‘quv faoliyati; - 11-12yosh inqirozi; - o‘smirlik yoshi (11-15yosh) tengdoshlar bilan intim (jinsiy) shaxsiy munosabat; -15 yosh inqirozi. Faoliyat ichida psixologik yangi tuzilmalar yuzaga keladi va rivojlanadi. Bir yetakchi faoliyatning boshqasi bilan almashinuvida inqiroz sodir bo‘ladi (masalan, maktabgacha tarbiya yoshidagi o‘yin faoliyatini kichik maktab yoshidagilar uchun xos bo‘lgan o‘quv faoliyati bilan almashinuvi). Mazmunmohiyatidan (tuzilishidan) bog‘liqlikda munosabatlar inqirozi (3-11yosh) va dunyoqarashlar inqirozi (1-7yosh) farqlanadi. D.B.Elkonin o‘zining bolalikdagi psixik rivojlanish chizmasida ontogenezda faoliyatning ikki turini almashinishi, davriy almashinuv g‘oyasini ishlab chiqqan. Ushbu qadam predmetli harakatning tuzilishi va shakllanishiga bag‘ishlangan. A.V.Zaparojets psixik jarayonlarni orientatsion jarayonlarning bir ko‘rinishi deb hisoblagan. Misol uchun, idrok – bu 89 predmetlar xususiyatlari va sifatlariga diqqatni qaratish, tafakkur – ularning aloqalari va munosabatlariga diqqatni qaratish, emotsiya esa – shaxs ahamiyatiga diqqatni qaratishdir. A.V.Zaparojets ixtiyoriy harakatlar va ularni bolalarda shakllanishi tadqiqotlarida, harakatning yetakchi qismi sifatida orientatsiya roli va orientatsiyani bir qancha bosqichlarini tashqi yo‘nalgandan, ichki yo‘nalganga bosib o‘tishi haqidagi xulosaga keldi. P.Ya.Galperin ichki, aqliy faoliyatning rivojlanishini o‘rgangan. P.Ya.Galperin harakatning uch komponentidan (tarkibiy qismidan) – orientatsiya, bajarish va nazoratdan, ko‘proq ahamiyatga ega deb orientatsiyani hisoblaydi. To‘g‘ri yo‘naltirilgan orientatsiya asosi birinchi urinishdayoq harakatni to‘g‘ri bajarish imkonini beradi. Asta-sekin (bosqichma-bosqich) harakatlar interiorizatsiyasi va uni ichki, aqliy harakatga aylanishi sodir bo‘ladi. Shunday qilib, har bir inson harakatida uning ikki tomoni, ikki qismini orientatsion va bajarishni ajratish mumkin. Orientatsiya fazasi (davri) bajarishdan oldin kechadi. U ayniqsa yangi predmetli harakatni egallashning boshlang‘ich bosqichlarida keng tashkil etiladi. Harakatning aynan orientatsion qismi interiorizatsiyaga uchraydi va psixika funksional rivojlanishining asosiy mazmunini tashkil qiladi. Faoliyatda ikki - motivatsion va operatsion tomonlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Ular bir tekis rivojlanmaydi, xususan har bir yosh davrida faoliyatning alohida tomonlarini rivojlanish sur’ati o‘zgaradi. D.B.Elkonin faraziga muvofiq, barcha bolalik yoshlari ikki turga bo‘linishi mumkin: - birinchi turdagi yoshlarda (bu go‘daklik, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalik, o‘smirlik yoshi) bolada ko‘proq biror faoliyatning ijtimoiy motivatsion tomonlari rivojlanadi; bolaning munosabatlar, motivlar inson harakatlari mazmuni tizimidagi orientatsiyasi shakllanadi; - birinchi turdan keyingi, ikkinchi turdagi yoshlarda (bu ilk bolalik, kichik maktab yoshi, ilk o‘spirinlik) bolada ushbu faoliyatning endi operatsion tomoni rivojlanadi
   

Bir yosh davrining (bolalarda ehtiyoj va motivlar ko‘proq shakllanadi) ikkinchi boshqa yosh davri bilan (bolalarda u yoki bu faoliyatning aniq operatsiyalari shakllanadi) qonuniyatli almashinuvi sodir bo‘ladi. Misol uchun, go‘daklikda kattalar bilan emotsional muloqotga, predmetli olamni egallash va ishbilarmon - hamkorlik ehtiyojlari va motivlari yuzaga keladi, ular muvofiq keluvchi operatsiyalar 91 shakllanganda, ilk yoshda, predmetli faoliyatda amalga oshadi. Biroq, maktabgacha tarbiya yoshida o‘yin faoliyatida keyingi kichik maktab yoshida yetakchi bo‘ladigan faoliyatning ehtiyoj va motivlari ko‘proq rivojlanadi. Shuning uchun ikki ma’lum bir turdagi yoshlar bir-biri bilan o‘zaro bog‘langandek va bu «bog‘lanish» (yoki D.B.Elkonin so‘zlari bilan aytganda «era») butun bolalik davomida amalga oshadi (yoki davriy takrorlanadi). Shunday qilib, D.B.Elkonin oriyentatsiyaning ilgarilab rivojlanish qonuniyati bajaruvchi qismiga nisbatan faqatgina funksional emas, balki psixikaning yosh davriga bog‘liq rivojlanishida ham ta’sir ko‘rsatadi, deb taxmin qiladi: bolaning rivojlanish jarayonida avval faoliyatning motivatsion, so‘ngra operatsional texnik tomonlarini egallash sodir bo‘ladi. D.B.Elkonin nuqtai nazariga ko‘ra, faoliyatning motivatsion va operatsion tomonlarini rivojlanish darajalari o‘rtasida doimiy ravishda uzilish yuzaga keladi, biri oldinga chiqib boshqasidan o‘zib ketadi hamda orqada qolgan tomon rivojlanishning zarur darajasiga yetishi uchun faoliyatni o‘zgartirishi zarur. Rivojlanishni harakatlantiruvchi kuchlar bola tomonidan faoliyatning predmetli va motivatsion tomonlarini egallash jarayonida shakllanadigan qarama-qarshilik (ziddiyat) bilan bog‘liq. D.B.Elkonin tomonidan shakllantirilgan, bolaning psixik rivojlanishidagi davriylik farazi L.S.Vigotskiyning g‘oyalarini ijodiy rivojlantiradi, u bolada nafaqat bilish, balki shaxsning motivatsion – ehtiyoj sohasi ham shakllanishini, bola tomonidan insonlar va predmetlar olamini o‘zlashtirilishini tushuntirib, psixik rivojlanishda o‘z-o‘zini rivojlantirish mexanizmini ochib berdi

3. 
   D.B. Elkonin bolaning o'ziga xos insoniy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun asos sifatida umumiy inson faoliyati usullarini o'zlashtirish muammolarini o'rganib chiqdi. Elkonin faqat formulani tan oldi "jamiyatdagi bola"(va hech qanday tarzda "bola va jamiyat"), bola tug'ilgan paytdan boshlab ijtimoiy mavjudot ekanligini ta'kidlaydi. Bolaning aqliy rivojlanishi ikki turdagi munosabatlar tizimida davom etadi: bola ommaviy narsadir. bola ijtimoiy kattalardir. Voyaga etgan jamoat ob'ektlari, hayot ma'nolari va normalarining timsoli bo'lgan ijtimoiy rivojlangan harakat usullarining tashuvchisi sifatida ishlaydi. Har bir psixologik yosh bir-biri bilan murakkab munosabatlarda bo'lgan ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi: Ijtimoiy rivojlanish holati; etakchi faoliyat; Asosiy innovatsiyalar. ijtimoiy holat Rivojlanish bolaning ijtimoiy sharoitdagi haqiqiy o'rni, ularga munosabati va ulardagi faoliyatining xarakteri sifatida belgilanadi. Muayyan ijtimoiy vaziyatdagi bolaning hayoti bilan uzviy bog'liqlik ma'lum bir yoshga xosdir tadbirlar bola, uning ikkinchi eng muhim xususiyatini tashkil etadi. Elkonin psixologik yoshni aniqlash mezoni sifatida etakchi faoliyat tushunchasidan foydalangan Etakchi faoliyat - bu boladan eng ko'p vaqt oladigan faoliyat emas. U uzoq shakllanish, rivojlanish yo'lidan o'tadi (kattalar rahbarligida) va tugagan shaklda darhol paydo bo'lmaydi. Bu aqliy rivojlanish uchun ahamiyati jihatidan asosiy faoliyat: Etakchi faoliyat shaklida boshqa, yangi faoliyat turlari paydo bo'ladi va uning ichida farqlanadi (shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalik davrida o'yinda birinchi navbatda o'rganish elementlari paydo bo'ladi va shakllanadi); Etakchi faoliyatda alohida psixik jarayonlar shakllanadi yoki qayta tuziladi (o'yinda bolaning faol tasavvur jarayonlari shakllanadi); Rivojlanishning ma'lum davrida bolaning shaxsida kuzatilgan o'zgarishlar etakchi faoliyatga bog'liq (o'yinda bola shaxsni shakllantirishning muhim jihati bo'lgan odamlarning xatti-harakatlarining motivlari va me'yorlarini o'rganadi). Elkonin bolalikdagi psixologik yosh ketma-ketligini quyidagicha taqdim etdi: neonatal inqiroz; Go'daklik (2 oy - 1 yil) - kattalar bilan bevosita hissiy muloqot; Bir yillik inqiroz; Erta yosh (1 - 3 yosh) - vosita-ob'ekt (ob'ekt-manipulyatsiya) faoliyati; Uch yillik inqiroz; Maktabgacha yoshdagi (3 - 7 yosh) - rolli o'yin; Etti yillik inqiroz; Kichik maktab yoshi (8-12 yosh) - ta'lim faoliyati; Inqiroz 11 - 12 yil; O'smirlik (11 - 15 yosh) - tengdoshlari bilan intim-shaxsiy muloqot; Inqiroz 15 yil. Bir etakchi faoliyat boshqasi bilan almashtirilganda (masalan, maktabgacha yoshdagi o'yin faoliyati boshqa etakchi faoliyat bilan almashtirilganda - boshlang'ich maktab yoshiga xos bo'lgan o'quv faoliyati bilan), inqiroz. Mazmuniga ko'ra munosabatlar inqirozlari (3 yosh va 11 yil) va dunyoqarash inqirozlari (1 yosh va 7 yil) farqlanadi. Har bir inson harakatida ikki tomonni ajratish mumkin, ikki qism - indikativ va ijro etuvchi. Orientatsiya bosqichi bajarishdan oldin. Faoliyatda ikkita tomonni ajratish mumkin - motivatsion va operatsion; ular notekis rivojlanadi va har bir yosh davrida faoliyatning alohida jihatining rivojlanish sur'ati o'zgaradi. D.B gipotezasiga ko'ra. Elkonin, barcha bolalik yoshini ikki turga bo'lish mumkin: Birinchi turdagi yoshda (bu go'daklik, maktabgacha bolalik, o'smirlik) bolada asosan biron bir faoliyatning ijtimoiy-motivatsion tomoni rivojlanadi; bolaning munosabatlari, motivlari, inson harakatlarining ma'nolari tizimidagi yo'nalishi shakllanadi; Ikkinchi turdagi yoshda, birinchisidan keyin (bu erta bolalik, boshlang'ich maktab yoshi, erta o'smirlik), bola allaqachon ushbu faoliyatning operatsion tomonini rivojlantiradi. Faoliyatning almashinish qonuni. Ayrim yoshning boshqa yosh bilan muntazam almashinishi mavjud. Shunday qilib, go'daklik davrida, yaqin kattalar bilan hissiy muloqotda, biznes hamkorligi va ob'ektiv dunyoni rivojlantirish uchun ehtiyojlar va motivlar paydo bo'ladi, ular ob'ektiv faoliyatda erta yoshda, tegishli operatsiyalar shakllanganda amalga oshiriladi. Ammo maktabgacha yoshda, o'yin faoliyatida, keyingi, kichik maktab yoshida etakchi bo'ladigan faoliyatning ehtiyojlari va motivlari asosan rivojlanadi. Shu sababli, ikki ma'lum qo'shni yosh go'yo bir-biriga bog'langan va bu bog'liqlik (yoki D.B. Elkonin ta'biri bilan aytganda, davr) butun bolalik davrida takrorlanadi (yoki vaqti-vaqti bilan takrorlanadi). Shunday qilib, D.B. Elkonin, ijro etuvchi qismga nisbatan orientatsiyaning ilg'or rivojlanishining qonuniyligi nafaqat funktsional, balki psixikaning yoshga bog'liq rivojlanishida ham ta'sir qiladi, deb taklif qildi: bolaning rivojlanishi jarayonida birinchi navbatda faoliyatning motivatsion tomoni. o'zlashtirildi, keyin esa operatsion-texnik tomoni. Rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlari bolaning faoliyatning motivatsion va ob'ektiv tomonlarini o'zlashtirish jarayonida yuzaga keladigan qarama-qarshilik bilan bog'liq. D.B tomonidan tuzilgan bolaning aqliy rivojlanishidagi davriylik gipotezasi. Elkonin, L.S.ning g'oyalarini ijodiy rivojlantiradi. Vygotskiy bolada nafaqat kognitiv, balki shaxsning motivatsion-talab sohasining shakllanishini, bolalar dunyosi va ob'ektlar dunyosining rivojlanishini tushuntiradi, bolaning o'z-o'zini harakat qilish mexanizmini ochib beradi. aqliy rivojlanish. EPOCH ERTA BOLALIK BOLALIK O'smir STAGE GO'DAK YOSHI ERTA YOSH MAKTABGA YOSH KICHIK MAKTAB YOSI YOSH O'smirlar KATTA O'smirlar Etakchi FAOLIYAT To'g'ridan-to'g'ri hissiy aloqa Asbob-maqsadli faoliyat Rolli o'yin O'quv faoliyati shaxsiy muloqot Ta'lim va kasbiy faoliyat SHAXSIYAT SOLASI Motivatsion ehtiyoj Operatsion va texnik Motivatsion ehtiyoj Operatsion va texnik Motivatsion ehtiyoj Operatsion va texnik neonatal inqiroz Inqiroz 1 yil Inqiroz 3 yil Inqiroz 7 yil Inqiroz 12-13 yosh Inqiroz 15 yil Inqiroz 18 yil Asosiy rivojlanish inqirozlari (munosabatlar inqirozi) Kichik rivojlanish inqirozlari (dunyoga qarash inqirozlari) 146. Rivojlanish psixologiyasining turli sohalarida rivojlanish inqirozlarining psixologik talqini. 133-savolga qarang 147. Davrlar, davrlar, rivojlanish bosqichlari: yangi tug'ilgan chaqaloq, chaqaloq, chaqaloq, maktabgacha, maktabgacha yoshdagi bola, kichik maktab o'quvchisi, kichik va katta o'smir, erta yoshlik, yoshlik, balog'atga etish, etuklik. Presenil va qarilik davri psixologiyasi. Biror kishining o'limi. 148. Chaqaloqning aqliy rivojlanishi. Tug'ilish inqirozi. Yangi tug'ilgan chaqaloqlar va chaqaloqlar: yoshdagi neoplazmalar. perinatal davr. Perinatal davrda psixika ob'ektga ega emas - embrion psixikasi o'rganilmagan. Perinatal psixologiyaning predmeti - bu bolaning tug'ilishini kutish bilan bog'liq holatlar, tajribalar, oilaviy va urug'-aymoq munosabatlari. Tug'ilish. Tug'ilish inqirozi birinchi va yagona fiziologik inqirozdir. Bu bir hil muhitdan heterojen muhitga o'tish inqirozi. Tug'ilish omillari: Birinchi yig'lash. Bu, albatta, bola uchun stressdir. Bu o'pkadagi tiqilib qolishni buzish uchun butun tanani zo'riqish ta'siridir. · Asfiksiya. Bu yig'lash paytigacha kislorod o'pkaga kirmaydigan vaqt. Agar u ikki daqiqadan ko'proq davom etsa, tug'ilish shikastlanishi mumkin. Agar u uch-besh daqiqadan ko'proq davom etsa, qaytarilmas generativ jarayonlar rivojlanadi: oligofreniya va boshqalar. Bolaning to'g'ri tug'ilishi juda muhimdir. Suv tug'ilishi tug'ilish inqirozining psixologik stressini engillashtiradi. Tug'ilish inqirozidan chiqish yo'li - sub'ektning hayotining boshlanishi. Ushbu inqirozdan chiqish yo'li faqat kattalarning yordami bilan mumkin - bu bolani ochlikdan, sovuqdan, yorqin nurdan himoya qiladi. Tug'ilganda bola mutlaqo nochor, chunki u xulq-atvorning yagona shakliga ega emas. Tug'ilgandan so'ng darhol shartli reflekslarning rivojlanishi va xatti-harakatlarning shakllanishi boshlanadi. Odamlarda tug'ilgandan keyin korteksning maydoni yangi aloqalarning shakllanishi tufayli 3-4 ga oshadi. Go'daklik davri (tug'ilgandan bir yilgacha). Bu davr ikki davrga bo'linadi: yangi tug'ilgan va chaqaloqlik davri. Faoliyatning etakchi turi - ona bilan intim-shaxsiy muloqot. "Ona" biologik emas, psixologik tushunchadir. Onaning rolini enaga, hamshira, ota va boshqalar bajarishi mumkin. Yangi tug'ilgan. Yangi tug'ilgan chaqaloq - bu bolaning ona bilan jismonan bog'lanmagan, balki fiziologik va psixologik jihatdan unga bog'liq bo'lgan davri. Bola va kattalar (ona) bir-biriga ob'ektiv ravishda zarurdir. Bu tug'ilishdan 1,5 - 2,5 oygacha bo'lgan davr. Tashqi muhitga nisbatan 4 ta shartsiz reflekslar mavjud: Emish (proboscis). Sirkumlabial aloqa lablarni bir xil proboscisga aylantiradi, uning shakli so'rish uchun moslangan. Qabul qilish. Kaftga teginish ushlashga, qo'lning mushtga juda kuchli siqilishiga olib keladi. Qaytarilish. Dazmol tagiga teginish chaqaloqning homila shakliga "katlanishiga" olib keladi. Himoya. Biror narsaning keskin o'zgarishi bolaning ko'zlarini yumib, qisqarishiga olib keladi. Bolaning uxlash vaqtining 80% i, uning uyqusi tungi vaqtga o'tkazilmaydi va ko'p funktsiyali bo'ladi. Uyquning tungi vaqtga o'tishi ta'lim ta'sirida shakllanadi. Neonatal neoplazmalar: Bu davrning birinchi yangi shakllanishi - bu reflekslarning so'nishi va ular asosida yo'naltiruvchi va shartli reflekslarning paydo bo'lishi, ya'ni sub'ektiv faoliyatning birinchi shakllari. Keyingi neoplazma - sensorimotor tizimlarning shakllanishi (shartli refleksli halqa). Buning uchun bolaga massaj kerak. Yana bir yangi shakllanish - sezgilarning paydo bo'lishi va analizatorlarning shakllanishi. Bolalik davrida turli xil sezuvchanlik turlari ketma-ket rivojlanadi. Qattiq o'ralish bolaning aqliy rivojlanishiga putur etkazadi. U yaxshiroq uxlab qoladi, chunki hissiy mahrumlik paydo bo'ladi, ammo sezgilar oqimi keskin cheklangan. Bundan tashqari, bola dietaga rioya qilishi kerak. Oxirgi neoplazma ongsiz shakllanishining boshlanishi hisoblanadi. Taassurotlar va konfliktlarni ongsiz darajada birlashtirish. Yangi tug'ilgan chaqaloq faoliyatining etakchi turi ona bilan yaqin va shaxsiy muloqotdir. O'ziga e'tiborni jalb qilishning bir shakli qichqiriqdir. Yig'lashning turli shakllari allaqachon uchinchi hafta yoki oy bilan ajralib turadi. Neonatal davrda, u erda qarama-qarshilik. Bola kattalarsiz hech narsa qila olmaydi, lekin unga ta'sir qilishning o'ziga xos shakllariga ega emas. Bu qarama-qarshilikning hal etilishi ijtimoiy vaziyatning o'zgarishiga va jonlanish majmuasining paydo bo'lishiga olib keladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqdan chaqaloqqa o'tish tashqi ko'rinish bilan belgilanadi jonlantirish kompleksi - onaning yuziga umumiy ruhiy reaktsiya. Onaning yuzi bolaning atrof-muhitdan ajratib olishni o'rganadigan birinchi ob'ektidir, bu ob'ektni idrok etishning birinchi hodisasidir. Bola tabassum qiladi, uning ko'zlari onaning yuziga yaqinlashadi (birlashadi), qo'llari va oyoqlarini harakatga keltiradi, ya'ni muloqot harakati sodir bo'ladi. Qayta tiklash kompleksi ijobiy hissiy reaktsiyadir. Bundan tashqari, bu nafaqat reaktsiya, balki kattalarga ta'sir qilish, uning e'tiborini jalb qilish uchun muvofiqlashtirilgan harakatlar. Maxsus ijtimoiy onaning yuzidagi tabassum - bu bolaning psixologik birligi, ona bilan aloqasi rivojlanganligining ko'rsatkichidir, bu L.S. Vygotskiy qo'ng'iroq qildi "Biz" holati. Yangi ijtimoiy vaziyatda kattalar bolaning ta'sirining sub'ektiga aylanadi. Vaziyat yuzaga keladi bola va ona o'rtasidagi bevosita hissiy aloqa.Shakllanayotgan birinchi ijtimoiy inson ehtiyoji kattalarga bo'lgan ehtiyojdir. Bu davrda bolaning onadan ajralishi bolaning aqliy rivojlanishida, ayniqsa, kognitiv va hissiy funktsiyalarida sezilarli buzilishlarni keltirib chiqaradi. Gospitalizm fenomeni - bu kasalxonaga yoki bolalar uyiga kirganida, bu davrda bolaning onadan ajralishi. Bir qarashda, bunday bolalar itoatkor, ammo zaif irodali, tashabbussiz, ular kattalarga nisbatan shaxsiy munosabat bilan ajralib turadi, u ko'pincha normal hissiy aloqalarni o'rnatolmaydi. Bu davrda kattalarning vazifasi insonning o'ziga xos ehtiyojlarini shakllantirish, muloqotni tashkil etish va bolaning yo'naltiruvchi faoliyatini boshqarishdir. Ona biologik omil emas, balki insoniyat madaniyati va uni o'zlashtirish usullarining o'ziga xos tashuvchisidir. Go'daklik neoplazmalari: 1. Idrok, xususan, uning ob'ektivligi shakllanadi. 2. 4 oyligida yangilikka munosabat shakllanadi. Bu hissiy javob - bu yangi ob'ektga qarashning davomiyligi. 3. Tuyg'ular (6-7 oygacha - faqat ijobiy). Ettinchi oydan keyin ularning modalligi va intensivligini farqlash boshlanadi. 4. Shiqillagan - artikulyar tovushlarning alohida fonemalarining paydo bo'lishi (2-3 oylikda). Babble - alohida fonemalarning talaffuzi. 6 oyda morfemik nutq paydo bo'ladi, ba'zida morfemalar so'zlarga tasodifiy qo'shiladi va hech qanday ma'noga ega emas. Odatda birinchi so'z eng oson - onam, onam. Avtonom nutq paydo bo'ladi (Vygotskiyga ko'ra), ya'ni nutq vaziyatli, hissiy, faqat qarindoshlar uchun tushunarli. Yilga kelib, tarqoq ma'noga ega bo'lgan 10 ga yaqin so'z bo'lishi mumkin, ya'ni bir so'z bir vaqtning o'zida turli xil narsalarni anglatishi mumkin. Bularning barchasi ovoz yordamida kattalarni jalb qilishga urinishdir. Olti yoshdan boshlab ishora imo-ishorasi ovoz shakllariga qo'shiladi. 5. Sensomotor tizimlarning shakllanishi davom etmoqda, ushlash paydo bo'ladi. Moddalar bo'yicha idrok turlari rivojlanadi. 6. Harakatlanishlar paydo bo'ladi - bolaning birinchi harakatlari, bola emaklashni o'rganadi. 7. Tik turish 9 oyga kelib paydo bo'ladi. Emaklashdan yurishga o'tish harakatlarni tartibga solishni murakkab qayta qurish bilan birga keladi, shuning uchun emaklashni juda yaxshi o'rganganlar, qoida tariqasida, uzoqroq vaqt yurishni xohlamaydilar. 8. Ob'ekt-manipulyatsiya faoliyati paydo bo'ladi. Qo'l mushtdan "ochiladi" va teginish organiga aylanadi. Tushtirish ko'rish nazorati ostida amalga oshiriladi, bola qo'l ob'ektga qanday yaqinlashayotganini kuzatib boradi. 4-7 oyda ob'ektning oddiy harakati, uni harakatlantirishi mavjud. 7-10 oyligida bola bir vaqtning o'zida ikkita ob'ektni boshqarishi mumkin, manipulyatsiyaning murakkab shakllari paydo bo'ladi. 10-14 oyda funktsional harakatlar paydo bo'ladi - harakat usullarini ishlab chiqish, masalan, tor, ochish, katlama. Tushunish, ob'ektni ushlash istagi o'tirish va emaklashga yordam beradi. 9. Davrni tugatadigan neoplazma - qo'llarning nozik motorli ko'nikmalari, barmoqlar harakati. Go'daklik davrida bola doimiy nazorat va mehrga muhtoj. Atrof-muhitni hurmat qilish ham muhimdir, chunki bola unga ko'nikadi va uning o'zgarishi juda ko'p stressdir. Bir qator sezgirlikni rivojlantirish uchun psixofiziologik qulaylikni, turli xil stimullarni (o'yinchoqlar va boshqalarni) ta'minlash kerak. Psixo-emotsional qulaylikni ta'minlash muhimdir. Majburiy bola bilan og'zaki muloqotning xilma-xilligi, chunki u hali gapira olmasa ham, u passiv so'z boyligini to'ldiradi, ya'ni turli so'zlarni quloq bilan ajratishni o'rganadi. 149. Hayotning birinchi yilining inqirozi. Elkonin: hayotning birinchi yilining oxiriga kelib, bolaning kattalar bilan qo'shilishining ijtimoiy holati ichkaridan portlaydi. Unda ikki kishi paydo bo'ladi: bola va kattalar. Rivojlanayotgan tizimlar o'rtasidagi ichki qarama-qarshiliklarning keskinlashishi. Subyektiv-manipulyativ faoliyatni onadan mustaqil ravishda amalga oshirish istagi va bu qobiliyatlarni ona bilan muloqot doirasidan tashqarida amalga oshirishning deyarli to'liq yo'qligi. Bolada ma'lum darajada mustaqillik namoyon bo'la boshlaydi: birinchi so'zlar paydo bo'ladi, bola yurishni boshlaydi, ob'ektlar bilan harakatlar rivojlanadi. Biroq, bu imkoniyatlar doirasi hali ham juda kichik. Bolaning deyarli har bir harakatida kattalar muqarrar ravishda ishtirok etadi. Ob'ektlarni o'z manipulyatsiyasi yordamida ham, bolaning o'zi ularga egalik qilishning ijtimoiy rivojlangan usullarini kashf eta olmaydi. Qarama-qarshilikni hal qilish. "Ota-onalar sizning orqangizdan borishlari kerak." Ya'ni, ular endi bolaga biron bir faoliyatni yuklamasliklari kerak, balki uni amalga oshirishga yordam berishlari kerak. Voyaga etgan kishi yordamchi rolini o'z zimmasiga oladi. Siz umuman ob'ektlarni manipulyatsiya qilishda ayblay olmaysiz, ba'zi ob'ektlarni boshqarish mumkin, ba'zilari esa mumkin emas. Ijtimoiy vaziyat "Bola - kattalar - ob'ekt" dan "Bola - ob'ekt - kattalar" ga o'zgaradi. Erta yoshda bola allaqachon mavzuga to'liq singib ketgan. Turadi mavzu faoliyati, ob'ektlar bilan harakatlarni assimilyatsiya qilishning ijtimoiy rivojlangan usullarini o'zlashtirishga qaratilgan. Muloqot endi hissiy o'zaro ta'sir shakli sifatida emas, balki ob'ektiv faoliyatni tashkil etish shakli sifatida ishlaydi. Ushbu bosqichdagi og'ishlar - ko'z yoshlari va erta tajovuzkorlik, tashabbusning etishmasligi, erta autizm (muloqot qilishni istamaslik). 150. Erta bolalik: sensorimotor va nutqni rivojlantirish. Erta bolalik davri (1-3 yosh). Etakchi faoliyat manipulyativdir. Erta bolalik neoplazmalari. 1. qo'llarning nozik motorli ko'nikmalarini rivojlantirish. 2. nutqni rivojlantirish. Ongning dominanti avtonom va nominativ (2-3 yil). Bola so'zni ob'ekt bilan bog'laydi (nutqning belgi-tizimli ma'nosi). Uchlik paydo bo'ladi: ob'ekt, uning ramziy belgisi, belgining ma'nosi. Signal har doim ob'ekt bilan bog'lanadi: u o'z xususiyatlarini aks ettiradi va hokazo, belgi esa bunday funktsiyaga ega emas. Belgi - bu shartnoma: biz bu ob'ekt shunday deb nomlanishi va u shunday va bunday funktsiyalarga ega ekanligiga kelishib oldik. 3. nutqning grammatik asosi (2-2,5 yil). Bola qisqa jumlalar bilan gapiradi ("Men ketyapman", "Dadam ishlaydi"). Ob'ektga ongli faoliyatda sub'ekt va predikat harakatni bildirish shaklidir. Bola ob'ektning nutq tasvirlarini shakllantiradi. 4. muhim nutq (2,5 - 3 yil). Qo'shimchalar va oxirlarning qo'llanilishi. 5. Nutqning tartibga solish funktsiyasini rivojlantirish. Erta yoshda so'z bola uchun vosita bo'lib xizmat qiladi. U farqlanadi, ob'ektiv ma'no bilan to'yingan va boshqa holatlarga o'tishi tufayli ob'ektning o'zidan uzilib, umumlashtiriladi. Bu jarayonda tasvir va o‘yinchoqlarning o‘rni katta. Shunga o'xshash ma'lumotlar. Hozirgi vaqtda D. B. Elkonin tomonidan taklif qilingan davrlashtirish eng ko'p qo'llaniladi. L. S. Vygotskiy va A. N. Leontiev g'oyalari D. B. Elkonin tomonidan ishlab chiqilgan inson hayotining ontogenezini davriylashtirish usuli uchun asos bo'lib xizmat qildi. Ushbu davrlashtirish quyidagi mezonlarga asoslanadi: a) neoplazmalar, b) etakchi faoliyat, v) qarama-qarshiliklarning tabiati (inqiroz). Shaxs rivojlanishining yosh xarakteristikasi uning hayotining muayyan bosqichida jamiyat tomonidan shaxsga qo'yiladigan muayyan talablar tizimini va uning boshqalar bilan munosabatlarining mohiyatini, ijtimoiy mavqeini aks ettiradi. Yoshning o'ziga xos xususiyatlari quyidagilar bilan belgilanadi: 1) bolaning turli darajadagi rivojlanish guruhlariga va ta'lim muassasalariga kirishining o'ziga xos xususiyatlari; 2) oilada tarbiya xarakterining o'zgarishi; 3) ijtimoiy tajribaning rivojlanishini ta'minlaydigan yangi turdagi faoliyat turlari va turlarini, mavjud bilimlar tizimini, inson faoliyati normalari va qoidalarini shakllantirish; 4) fiziologik rivojlanish xususiyatlari. Yosh xususiyatlari, yosh chegaralari tushunchasi mutlaq emas - yosh chegaralari harakatchan, o'zgaruvchan, o'ziga xos tarixiy xususiyatga ega va shaxs rivojlanishining turli ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarida mos kelmaydi. D.B.ga ko'ra shaxsning yosh davriyligi. Elkonin: 1) go'daklik: tug'ilgandan 1 yoshgacha; 2) maktabgacha bolalik(erta bolalik): 1 - 3 yil; 3) bolalik maktabgacha ta'lim muassasasi(maktabgacha yoshdagi): 3 - 6 yil; 4) bolalik - maktab o'quvchisi yoshi: 6-10 yosh; 5) bolalik - o'smir yoshi (bolalik): 10 - 15 yil; 6) yoshlar: a) birinchi davr - erta yoshlik, katta maktab yoshi: 15 - 17 yosh; b) ikkinchi davr: 17 - 21 yosh; 7) etuk yosh: a) birinchi davr (yoshlik); 21 - 35 yosh; b) ikkinchi davr (kamolot): 35 - 60 yil; 8) keksalar yoshi: 60-75 yosh; 9) qarilik yoshi: 75 - 90 yosh; 10) yuz yilliklar: 90 yosh va undan yuqori. Ba'zan oxirgi uch davr qarilikning umumiy nomi ostida birlashtiriladi. Inson hayotidagi har bir yoshda ma'lum standartlar mavjud bo'lib, ular yordamida shaxsning rivojlanishining adekvatligini baholash mumkin va ular psixofizik, intellektual, hissiy va shaxsiy rivojlanish bilan bog'liq. Keyingi yosh bosqichiga o'tish yosh inqirozlari shaklida sodir bo'ladi.
   

Xulosa.
Bolaning shaxs sifatida shakllanishi nuqtai nazaridan butun maktabgacha yoshni uch qismga bo'lish mumkin. Ulardan birinchisi uch yoki to'rt yoshga to'g'ri keladi va asosan hissiy tartibga solishning kuchayishi bilan bog'liq. Ikkinchisi to'rt yoshdan besh yoshgacha bo'lgan yoshni asoslaydi va axloqiy o'zini o'zi boshqarish bilan bog'liq, uchinchisi esa olti yoshga to'g'ri keladi va bolaning ishbilarmon shaxsiy fazilatlarini shakllantirishni o'z ichiga oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar o'zlarining xatti-harakatlarida, o'zlariga va boshqa odamlarga berilgan his-tuyg'ularda, ma'lum axloqiy me'yorlar bilan boshqarila boshlaydilar. Ular ko'proq yoki kamroq barqaror axloqiy g'oyalarni, shuningdek, axloqiy o'zini o'zi boshqarish qobiliyatini shakllantiradi. Bolalarning axloqiy g'oyalari manbalari bo'lib, ularning ta'lim va tarbiyasi bilan shug'ullanadigan kattalar, shuningdek, tengdoshlari hisoblanadi. Axloqiy tajriba kattalardan bolalarga o'rganish, kuzatish va taqlid qilish jarayonida mukofot va jazolar tizimi orqali uzatiladi va hisobga olinadi. Muloqot maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsiyatini rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Muloqot xuddi shu nomga bo'lgan ehtiyojni qondirish bilan bog'liq bo'lib, u juda erta namoyon bo'ladi.
Foydalangan adabiyotlar ro’yxati

1. 
   Rivojlanish psixologiyasi. Pedagogik psixologiya. –T. O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2018.-600b
   
2. 
   Амонашвили Ш.А.Обучение.Оценка.Отметка. –М., 1980.
   
3. 
   Кон И.С. Психология ранней юности. –М., 1989.
   
4. 
   TARAQQIYOT PSIXOLOGIYASI VA DIFFERENSIAL PSIXOLOGIYA