Атаманинг ўзбек тилида номланиши
|
Атаманинг рус тилида номланиши
|
Атаманинг инглиз тилида номланиши
|
Атаманинг маъноси
|
Айният тушунчаси
|
Понятие тождества
|
Identity concept
|
нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ўхшаш томонларни ифодалайди. Шу билан бирга нарса-ҳодисалар бир-биридан фарқ қиладиган томонлар, хусусиятлар, белгиларга ҳам эгадир. Айнан бир хил бўлган нарсанинг ўзи йўқ.
|
Антик фалсафа
|
Античная философия
|
Ancient philosophy
|
қадимги даврда эрамиздан аввалги 8 асрда Юнонистонда, эрамиздан аввалги 2 асрда Рим жамиятларида шаклланиб, эрамизнинг 6 асрига қадар ривожланиб келган фалсафий таълимотлар умумлашмаси.
|
апологетика
|
апологетика
|
apologetics
|
юнонча apologetikos - ҳимоя килиш маъносини англатади. Илоҳиётда тафаккур далиллари ёрдамида диний таълимотни ҳимоя килиш ва оқлаш билан боғлиқ бўлган соҳа. Диннинг моҳиятини ақидалар тизими хусусиятлари, ахлоқий принциплари, ижтимоий ҳаётдаги роли ва аҳамиятини тахлил қилиш асосида уни фалсафий материалистик ва генетик танқиддан ҳимоя қилишни ўз олдига асосий вазифа қилиб қўяди.
|
Антисциентизм
|
антисциентизм
|
Anti-scientism
|
яъни фан тараққиёти жамият ҳаётига салбий таъсир кўрсатишини асословчи фалсафий дунёқараш. Бундай дунёқараш экзистенциализм, франкфурт ижтимоий-фалсафий мактаби, Рим Kлубининг бир қатор тармоқларини, баъзи диний-фалсафий оқимларнинг фанга муносабатини ифодалайди
|
Абу Наср Форобий
|
Абу Наср Фараби
|
Abu Nasr Farabi
|
(873-950) - мусулмон Шарқида Арастудан кейин «иккинчи устоз» унвонига муяссар бўлган йирик мутафаккир ва аллома. Унинг қаламига 160 дан зиёд асар мансуб бўлиб, улар асосан қадимги юнон олимлари асарларидаги табиий-илмий ва фалсафий муаммолар шарҳлаш ҳамда бу соҳаларнинг долзарб масалаларини таҳлил қилишга бағишланган.
|
Абу Райҳон Беруний
|
Абу Райҳан Беруни
|
Abu Raihan Beruni
|
(973 — 1048) деярли барча фан соҳаларида ижод этган буюк қомусий аллома ва машҳур мутафаккирдир. У яратган 152 та асардан 28 таси бизгача етиб келган.
|
Абу Али ибн Сино
|
Абу Али ибн Сина
|
Abu Ali ibnSina
|
(980-1037) буюк аллома ва мутафаккир. У Бухоро яқинидаги Афшона қишлоғида туғилиб, Ҳамадон шаҳрида вафот этган. Ибн Синодан қолган маънавий меърос тахминан 280 номдан зиёдроқдир. Улар тиббиёт, фалсафа, мантиқ, психология, ахлоқ, мусиқа, фармакология ва бошқа соҳаларга бағишланган.
|
Анализ
|
Анализ
|
analysis
|
бир бутунни қисмларга, бўлакларга, томонларга ва элементларга ажратиб, уларнинг ҳар бири нима эканлигини билишдир.
|
Ахборот
|
Информация
|
Information
|
(лот. informatio – таништириш, тушунтириш) — фал.да қадим замонлардан буён қўлланиб келинаётган, кибернетиканинг тараққиёти туфайли кейинги вақтда янги, кенгроқ маъно касб этган марказий категориялар сифатида майдонга чиққан тушунча. А. тушунчаси хусусий фанлар учун умумий бўлиб қолади.
|
Ахборотлашган жамият
|
Информационное общество
|
Information society
|
— жамиятда информация, (ахборот), билим ҳал қилувчи аҳамиятга эга, деган социологик-фал.ий ва футурологик концепция. И.ж. постиндустриал жамият назариясининг бошқача талқиндир. И.ж. концепциясининг асосчиси Б.Тоффлер жамиятни турли босқичларга бўлиб ўрганишни таклиф этади. Биринчи босқич индустриал жамиятгача бўлган давр. Бунда асосий бойлик ер ва бевосита табиатдан олинган захиралар ҳисобланади. Бу қишлоқ хўжалик цивилизацияси
деб ҳам аталади. Иккинчи босқич саноат ёки индустриал цивилизация деб юритилади. Бунда асосий бойлик ишлаб чиқариш воситалари ҳисобланади.
|
Бадиий ижод йўналишлари
|
Направления художественного творчества
|
Directions of creativity
|
— бадиий усул тарихий мазмунга эга бўлиб, санъат турлари Б.и.й. б-н боғлиқ. Санъат тарихида классицизм, романтизм, танқидий реализм, реализм, янги реализм каби Б.и.й. айни вақтда худди шундай бадиий усул турлари мавжуд бўлган. Мутлақлик (абсолютизм) тартиботлари ҳукмронлиги даврида жамият ўртасидаги янги муносабатлар муайян ижтимоий онгни вужудга келтирди.
|
Борлиқ
|
Бытие
|
Universal being
|
Бир бутун дунё ва ундаги нарса ва ҳодисалардан тортиб, инсон хаёти, онги, кишилар фаолиятининг барча объектив ва субъектив шароитлари, ҳатто жамиятда содир бўладиган бутун жараёнлардан иборат ҳамма реалликларни ўз ичига олади. Фалсафий категориялар ичида бошланғич категориядир.
|
Билиш
|
Познание
|
cognition
|
инсоннинг ўзини қуршаган дунёга бўлган муносабатларидан биридир.
|
Билим —
|
Знание
|
Knowledge
|
ижтимоий-тарихий, амалиётда текширилган ва мантиқан тасдиқланган, воқеликнинг билиш жараёнида эришилган натижаси; шу воқеликни инсон онгида тасаввурлар тушунчалар, муҳокама ва наз-ялар орқали ифодаланган адекват инъикоси
|
Воқелик
|
Реальность
|
reality
|
реал мавжуд бўлган, яшаб турган нарса ва ҳодисалардир.
|
Гносеология
|
Гносеология
|
epistemeology
|
(гносис — билиш, логос — таълимот) фалсафада дунёни англаш, унинг умумий қонуниятларини билиш билан шуғулланади.
|
Гипотеза
|
Гипотеза
|
hypothesis
|
текширилаётган предмет ёки ҳодиса тўғрисида илгари сурилган илмий жиҳатдан асосланган, илмий факт ва маълумотларга зид бўлмаган, лекин ҳақиқатлиги ҳали исботланмаган илмий билиш шаклидир.
|
Герменевтика
|
Герменевтика
|
Germeneutics
|
(юн. hermeneutikoқ – изоҳлаш, талқин этиш)–1) матнларни таҳлил қилиш назарияси ва амалиёти; 2) ҳозирги замон фалсафаси оқимларидан бири бўлиб, тарихий-фалсафий фан доирасида матнларни назарий асословчи ва методологик тушунтирувчи соҳа.
|
Дуализм
|
Дуализм
|
dualism
|
(лотин тилида дуа, яъни икки деган маънони ифодалайди) — оламнинг асосида иккита асос, яъни модда ва материя билан бирга руҳ ва ғоя, яъни идея ётади деювчи қараш. Гностицизмнинг асосий йўналиши, бу оқим тарафдорлари моддий ва руҳий дунё ўртасида мустаҳкам чегара мавжуд деб таъкидлайдилар. Улар таълимотида материя ҳамма вақт ёвузлик тимсолидир. Бундан улар худо ҳеч маҳал моддий дунёни яратиши мумкин эмас, деб ҳисоблайдилар.
|
Диалектика
|
Диалектика
|
dialectic
|
грек тилида баҳс ва суҳбатлашиш санъати деган маънони англатади. Антик дунё файласуфлари уни ҳақиқатга эришиш йўли ва усули сифатида талқин этганлар.
|
Дискурс
|
Дискурс
|
Discourse
|
(лот.– муҳокама) – ҳиссий, бевосита, интуитив, яъни муҳокаматалаб билимдан фарқли ўлароқ, муҳокама орқали, восита б-н ҳосил қилинадиган мантиқий далил – исботли билим демакдир. Ҳақиқатларнинг бевосита (интуитив) ва билвосита (далил – исбот асосида қабул қилинадиган) ҳақиқатларга бўлинишини Платон ва Аристотел асарларида учратиш мумкин. Д. атамаси биринчи марта Фома Аквинскийда учрайди.
|
Дунёқараш
|
мировозрение
|
worldview
|
Инсон ўзини ва дунёни зарурий равишда англаши, унга баҳо бериши, хулоса чиқариши бўлиб, дунёнинг инсон онгидаги ўзига хос инъикосидир. Инсоннинг ўзига ва уни қуршаб турган борлиққа бўлган муносабатларини ифодалайдиган кўникмалари, малакалари, билимлари ҳамда дунёни амалий ва назарий ўзлаштириш ҳамдир.
|
догматика
|
Догматика
|
dogmatics
|
юнонча қотиб колган маъносини англатиб, конкрет шарт-шароитларни ҳисобга олмай қўлланиладиган қоида, принцип, фикрдир.
|
дедукция
|
дедукция
|
deduction
|
фикрда умумий билимлардан жузъий, қисман билимларга келишдир.
|
Зарурият
|
необходимость
|
necessity
|
нарса ва ҳодисаларнинг вужудга келиши, шаклланиши ва ривожланишини таъминлайдиган шарт-шароитлар, муносабатлар мажмуасидир. Тасодиф эса - заруриятнинг намоён бўлиш шаклидир. Зарурият ва тасодиф категорияси оламни фалсафий билишнинг муштараклигини ва самарадорлигини таъминлайди.
|
Идеализм
|
идеализм
|
idealism
|
оламнинг асосида руҳ ёки ғоялар (идеялар) ётади, дунё воқелиги ва ривожида идеяларни устувор деб таълим берадиган фалсафий таълимот.
|
Ижтимоий ҳаракат
|
Общественное движение
|
Social movements
|
бизга маълум бўлган ҳаракат шакллари ичида энг мураккаби бўлиб, унда инсоннинг онгли фаолияти, инсон тафаккури, ижтимоий гуруҳларнинг фаолияти, ўзаро муносабатлари, жамият миқёсидаги ижтимоий фикр биргаликда ҳаракатга келади.
|
Имконият
|
возможность
|
The opportunity
|
нарса ва ҳодисаларнинг макон ва замондаги ривожланиш тенденциясини таъминлайдиган, муайян қонуниятларга асосланади. Воқелик эса, шу қонуниятларга асосланган ривожланишнинг намоён бўлишидир.
|
Индукция
|
индукция
|
induction
|
тадқиқотчи ўз тафаккурида текшираётган предмет ёки ҳодисалар тўғрисидаги бир қанча жузъий фактлардан, улар ҳақидаги айрим билимлардан умумийроқ билимни ҳосил қилади.
|
Интуиция
|
Интуиция
|
Intuition
|
(лот. синчиклаб қарайман) – ҳақиқатни мантиқий далиллар ёрдамисиз, бевосита англаб олиш қобилияти.
|
Ижтимоий онг
|
Общественное сознание
|
The public consciousness
|
табиий ва ижтимоий воқеликнинг инъикоси, жамиятнинг муайян даврига ёки қисмига тегишли бўлган умумий ҳис-туйғулар, кайфиятлар, қарашлар, ғоялар, назариялар мажмуидир.
|
Индивидуал онг
|
Индивидуальное сознание
|
The individual consciousness
|
муайян, гуруҳ, элат, миллатга мансуб бўлган айрим кишининг онги бўлиб, жамиятдаги воқелик ва реал борлиқнинг алоҳида олинган шахснинг онгида акс этишдир.
|
Категория
|
категория
|
category
|
қадимги юнон тилидан олинган бўлиб: «изоҳлаш», «тушунтириш», «кўрсатиш», деган маъноларни англатади. Унинг мазмунидаги бундай хилма-хиллик қадимги даврларданоқ илмий тадқиқот йўналишига айланган
|
Кузатиш
|
Наблюдение
|
observation
|
ҳаракат ўзгариш ва ривожланишдаги маълум объектни табиий шароитда у қандай бўлса, шу холида диққат билан, белгиланган вақт ичида, маълум мақсад асосида кўздан кечириб боришдир.
|
Конкретлаш-
тириш
|
Конкретизировать
|
specify
|
олдинги бутун белги ва хусусиятларни яна предмет ёки ходисалар билан боғлаб шу предмет ёки ходиса ҳақида аниқ бир фикр ҳосил қилишдир.
|
Мантиқийлик
|
логичность
|
logic
|
тарихийликнинг тадқиқотчи фикридаги умумлаштирилган, абстрактлаштирилган, конкретлаштирилган, қисқарган, тасодифлардан тозаланган абстракт конкретлик шаклида ифодаланишидир.
|
Мантиқий билиш
|
Логическое познание
|
Logical knowledge
|
инсоннинг борлиқни ақлий билишидир.
|
Материя
|
материя
|
matter
|
Моддий объектларга хос хусусиятларни умумий тарзда ифодалаш учун қўлланиладиган фалсафий тушунча бўлиб, объектив борлиқнинг реал шаклини ифодалайди.
|
Модель
|
Модель
|
model
|
лотинча - нусха - шартли образ, схема маъноларини билдиради.
|
Моделлаштириш
|
моделлирование
|
simulations
|
ўрганилаётган объектга тузилиши ёки функциясига кўра унга ўхшаш лекин унинг ўзи эмас, унинг нусхасини яратиб, шу нусха орқали ҳақиқий объектнинг тегишли хосса ва хусусиятларини ўрганишдир.
|
Метафизика
|
Метафизика
|
metaphysics
|
грекча сўз бўлиб, луғавий маънода «физикадан кейин» деган мазмунни ифодалайди. Бу тушунча, фалсафа тарихида биринчи марта, Қадимги Юнонистоннинг буюк файласуфи Аристотелнинг «Илк фалсафа» деб аталган асарларига нисбатан ишлатилган.
|
Метод
|
Метод
|
method
|
юнонча билишнинг йўли - илмий билиш, илмий тадқиқотнинг усулидир.
|
Методология
|
Методология
|
methodology
|
Бирон фанда тадбиқ этиладиган тадқиқот усулларининг мажмуи. Илмий билим ва дунёни ўзгартириш методи хақидаги таълимот.
|
Миф
|
Миф
|
myth
|
юнонча mifhos сўзидан олинган бўлиб, афсона, ривоят, ҳикоят каби маъноларини англатади. Ибтидоий давр кишилари онги ва тушунчасида инсон, табиат, жамият ва коинотнинг пайдо бўлиши билан боғлик воқеалар, шунингдек, табиат ва жамият ҳодисаларининг акс этишидир.
|
Милет мактаби
|
Милетская школа
|
Miletus school
|
Юнонистонда дастлабки фалсафий таълимотлар эрамиздан аввалги VII-VI асрлар ўртасида Милет шаҳрида юзага келган ва ривожланган. Милет мактаби вакиллари Фалес, Анаксимандр, Анаксименлардир. Унинг асосчиси Фалес (эрамиздан аввалги 624 — 547 йилларда яшаган).
|
Миқдор
|
количество
|
Number of
|
предметнинг ҳажми, ўлчови, оғирлиги, ҳаракат тезлиги ва шу кабилар билан тавсифланади. Табиат ҳодисалари каби ижтимоий ҳодисалар ҳам миқдорий томонга эга. Чунончи, сув ўз солиштирма оғирлигига, қайнаш ва музлаш даражасига эга. Бир ижтимоий тузум бошқасидан хусусияти жиҳатидангина эмас, балки ишлаб чиқарувчи кучлар тараққиёти, меҳнат унумдорлиги, маданияти ва ҳоказолар билан ҳам фарқ қилади.
|
Мазмун
|
содержание
|
content
|
нарса ва ҳодисаларнинг ривожланиш жараёнидаги системани ташкил қилган элементларнинг структуравий боғланиши бўлиб, уни бошқа системалардан фарқини белгилайдиган алоқадорликлар ва муносабатларини ифодалайди.
|
Мутлақ ҳақиқат
|
Абсолютная истина
|
Of absolute truth
|
борлиқдаги нарса ва ҳодисалар ҳақидаги тўлиқ аниқ мукаммал билимлардир.
|
Моҳият
|
сущность
|
essence
|
нарса ва ҳодисаларнинг ички, энг муҳим ўзаро боғланишлари, шу боғланишларнинг қонуний алоқадорликларини ифодалайди.
|
Назария
|
теория
|
theory
|
ҳақиқатлиги амалий ва назарий жиҳатдан исботланган, борлиқнинг бирор соҳасига оид маълум ғоялар, қарашлар, қонунлар ва принципларнинг муайян тизими тушунилади.
|
Неопозитивизм
|
неопозитивизм
|
neopositivism
|
Бу оқимнинг йирик намояндалари Kарнап, Айер, Рассел, Витгенштейн ва бошқалардир. Нео — янги; позитив — ижобий деган маънони англатади. Непозитивизм Fарбда Х1Х асрнинг 20 — йилларида пайдо бўлган, асосчиси XIX асрда яшаган Огюст Kонтдир. Унинг фикрича, фалсафа аниқ фанлар тараққиётисиз мавжуд бўла олмайди.
|
Постпозитивизм
|
Постпозитивизм
|
postpositivism
|
(яъни кейинги позитивизм) вакили K. Поппер фальсификациялаш методини илгари сурди. Бунга кўра, инсон баъзи назарий билимларнинг ҳақиқатлигини эмас, хато эканлигини исботлаши керак. Охир-оқибатда неопозитивизм вакиллари фалсафа билимларнинг хақиқийлигини мантиқий — лингвистик усул орқали исботлаши ва системалаштириши керак, деган хулосага келдилар.
|
Онтология
|
онтология
|
ontology
|
борлиқ ҳақидаги таълимот. Фалсафанинг борлиқ тўғрисидаги фундаментал тамойилларини ўрганувчи соҳаси.
|
Оқибат
|
последствие
|
consequence
|
сабабнинг бевосита ёки билвосита таъсири билан юз берадиган ҳодисадир
|
Плюрализм
|
Плюрализм
|
pluralism
|
(лотин тилида плюрал, яъни кўплик деган маънони англатади) — оламнинг асосида кўп нарса ва идеялар ётади деб эътироф этадиган таълимотдир.
|
Прагматизм
|
прагматизм
|
prаgmatizm
|
юнонча progmatos сўзидан олинган бўлиб «иш, ҳатти-ҳаракат» деган маънони англатади. Асосчиси - Чарлз Сандерс Пирс, ундан сўнг У.Жеймс, Ж.Дъюн, Ф.Шиллер томонидан ривожлантирилган.Тушунча ва эътиқоднинг маъносини аниклашга ёрдам беради, гоя ва тушунчалар факат тадкикотчи томонидан текширувдан утганда кейингина муайян ахамиятга эга булади.
|
Прогресс
|
прогресс
|
progress
|
лотинча илгариланма ҳаракат, муваффакият демакдир. Қуйидан юқорига, оддийдан мураккабга томон ривожланиш тараққиётни ифодалайди. Прогресс тушунчаси регресс тушунчасининг зиддидир.
|
Постиндустриал жамият
|
Постиндустриальное общество
|
Post-industrial society
|
— ижтимоий фалсафа ва социология фанлари доирасида тарихий жараёнга цивилизацион ёндашувни ҳамда цивилизация тараққиётининг ҳозирги босқичини ифодалаш учун қўлланиладиган тушунча. П.Ж. термини биринчи бўлиб америкалик социолог, футуролог Даниел Белл (1919 й. туғилган) томонидан илмий муомалага киритилган. Белл дастлаб бу тушунча орқали таълимоти номини (“ Постиндустриал жамиятнинг вужудга келиши. Ижтимоий башоратчиликдаги авантюра”, 1973), кейинчалик эса цивилизация реал ривожидаги конкрет босқични ифодалаган.
|
Парадигма
|
Парадигма
|
Paradigm
|
(юн. paradigma-намуна, ўрнак) — илмий муаммоларни ҳал этиш намунаси сифатида қабул қилинган илмий назария. Позитивист Р.Бергман илмий методологиядаги меъёрни тавсифлаш учун биринчи бўлиб П. тушунчасини қўллади. Лекин америкалик фан тарихчиси Т.Кун ўзининг “Илмий революциялар структураси” асарини эълон қилганидан сўнг П.тушунчаси янгича мазмун ва аҳамият касб этди. Кун илмий революция наз-ясини ишлаб чиқиш жараёнида қатор тушунчаларни таклиф этди ва бунда П. тушунчасига алоҳида урғу берди.
|
Реализм
|
реализм
|
realism
|
Реализм фалсафий оқимининг қарашларига кўра, реаллик(воқелик) – уни билувчи субъектга боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлишини таъкидлайди.Унинг йирик вакилларидан бири Ансельм Кентерберийский (1038-1109) дир. У Шимолий Италияда туғилган, 1093 йилда Кентерберийск шаҳрининг архиепископи этиб тайинланади. Ансельм ўзининг икки асари билан машҳур
|
Рационализм
|
Рационализм
|
rationalism
|
лотинча rationalis, ratio - ақл деган маънони англатиб, ақлга инсоннинг билиш ва ҳулқининг асоси, деб қарайдиган фалсафий йўналиш. Рационализм атамаси 19 асрнинг ўрталарида фалсафага кириб келди. Ўрта аср схоластикаси ва диний догматизмга зид равишда бутун оламнинг сабабий боғланганлиги ғоясини илгари сурди
|
Ривожланиш
|
развитие
|
development
|
бу муайян системанинг муайян вақт ва фазодаги яхлит, комплекс, орқага қайтмайдиган, илгариланма йўналишга эга бўлган, миқдорий ва сифатий ўзгаришидир
|
Регресс
|
Регресс
|
regression
|
лотинча орқага кайтиш деган маънода. Ривожланишда орқага кетиш, эски шаклларга қайтиш, тараққиётнинг қуйи даражасига тушиб қолишни англатувчи тушунча
|
Сабаб
|
причина
|
cause
|
бир ҳодисадан олдин келиб, уни вужудга келтирган ҳодиса ёки ҳодисалар гуруҳидир
|
Субстанция
|
Субстанция
|
substance
|
олам ва дунёдаги нарсаларнинг моҳияти тўғрисидаги фикр тушунилган
|
Статик ва динамик қонунлар
|
Законы статики и динамики
|
The laws of statics and dynamics
|
— табиат ва жамиятдаги воқеа ва ҳодисалар ўртасидаги такрорланувчи алоқа ва муносабатларнинг (барқарор ва ўзгарувчан алоқаларини) ифодаловчи категория. С. ва д.қ. фал-ий тушунча сифатида умумий ва хусусий характерга эга. Динамик қонунларда воқеа ва ҳодисалар тараққиётининг ўзига хос хусусиятлари қайд этиладики, натижада системаларнинг ўзгариши ҳақида башорат қилиш имкони туғилади.
|
Системали анализ
|
Системный анализ
|
System analysis
|
— мураккаб объектларни тадқиқ этиш ва лойиҳалаштиришда қўлланиладиган метод ва воситалар мажмуаси. С.а. 20-а.нинг 60-й.ларида вужудга келди. Унинг назарий ва методологик асоси системали ёндашув ва системанинг умумий наз-ясидир. С.а. кўпинча сунъий объектларни тадқиқ этишда қўлланилади
|
Синергетика
|
Синергетика
|
Synergetics
|
— ўз-ўзини бошқариш, ночизиқли ҳодисаларни ўрганиш, ўз-ўзидан ташкил бўлиш назарияси. Оламни янгича изоҳлашга қаратилган, мураккабликни ўрганадиган, табиий ва ижтимоий-иқтисодий жараёнларнинг табиатини билишга қаратилган илмий йўналиш, тафаккур услуби. С. илмий йўналиш сифатида 20-а.нинг 60-70-й.ларида шаклланди. Унинг шаклланишида Г.Хакен, И.Пригожин, И.Стенгерс, Г.А.Николис, Климотовичларнинг хизмати катта бўлди. С. асосан физика, кимёвий, биологик ҳодисаларнинг ҳамда иқтисодий, техник, ижтимоий жараёнларнинг ўз-ўзини ташкил этиш, ўз-ўзини бошқариш, тартиблиликдан тартибсизлик (хаос)га ўтиши, чизиқли ва чизиқсизлик каби ҳолатларнинг моҳияти ва қонуниятларини изоҳлайди
|
Сциентизм
|
Сциентизм
|
scientism
|
(лот scientia — фан) яъни фан мавжуд барча ижтимоий муаммоларни ҳал этиши мумкинлигини илм-фан тараққиётининг доимий ижобийлигини асословчи фалсафий дунёқараш. Сциентизм ғоялари, неопозитивизм, технологик детерминизм каби таълимотларнинг асосини ташкил этади.
|
Структурализм
|
Структурализм
|
structuralism
|
(асосий вакиллари Леви — Стросс ва Фуко) билишда структуравий усулнинг аҳамиятини мутлақлаштиради. Бу оқим тарафдорлари нарса ва ҳодисанинг структурасини билиш унинг объектив моҳиятини билиш демакдир, деб ҳисоблайдилар
|
Сифат
|
качество
|
quality
|
нарсаларнинг ички ва ташқи муайянлиги бўлиб, унинг қатор хосса, белги, хусусиятлари бирлигини ифодалайди. Сифат нарса қандай бўлса, уни шундайлигича кўрсатиб беради, жисмнинг барча ташқи хоссаларини боғлиқликда намоён қилади
|
Синтез
|
Синтез
|
synthesis
|
анализ туфайли ажратилган бўлаклар томонлар, қисмлар, элементларни ўзаро бириктириб, уларни бир бутун ҳолига келтиришдир
|
Тизим
|
Система
|
system
|
борлиқдаги ўзаро боғлик, муайян тартибдаги бир-бирига таъсир ва акс таъсир қилиб турувчи нарсалар, ҳодисалар ва жараёнларнинг қонуниятли бирлигидир.
|
Таркиб
|
Структура
|
structure
|
борлиқдаги ўзаро боғлик, муайян тартибдаги бир-бирига таъсир ва акс таъсир қилиб турувчи нарсалар, ҳодисалар ва жараёнларнинг қонуниятли бирлигидир.
|
Тасодиф
|
случайность
|
accident
|
айни шароитда юз бериши ҳам, юз бермаслиги ҳам мумкин бўлган ҳодиса ёки воқеадир
|
Тарихийлик
|
историзм
|
historicism
|
ўрганилаётган предмет ёки ҳодисанинг пайдо бўлиш, ривожланиш ва емирилиш жараёнлари бирлигини унинг тарихий тараққиёт жараёнида бошқа воқеалар билан алоқадорлигини назарий билишга оид усулдир
|
Умумлаштириш
|
обобщать
|
generalize
|
тадқиқот олиб борилаётган бир қанча предмет ёки ҳодисаларга хос бўлган томонлари, хусусиятлари ва хоссаларини фикрда эътибордан соқит қилиб, тадқиқот учун зарур бўлган бирорта белги ёки хусусиятни мавҳум ҳолатга келтиришдир.
|
Формаллаштириш
|
форматизация
|
formatting
|
текширилаётган предмет ёки ходисаларнинг маълум конкрет томонлари, хосса ва хусусиятларининг мазмунини мавҳумлаштириб, уни маълум абстракт ифода, формула ёки схемалар билан ифодалашдир.
|
Феномен
|
Феномен
|
Phenomenon
|
(юн. phainomenon-юз берувчи)– 1) кўзга кўриниб турган ҳол; 2) ноёб, кам учрайдиган ҳол, ёки буюк, ягона бўлган инсон; 3) ҳиссий билиш, тажрибада берилган маълум бир ҳолни англатувчи фал-ий атама; қиссий тажриба ёрдамида пайҳаладиган ва англанадиган қодиса, жонли мушоқада объектини билдирадиган тушунча
|
Феноменология
|
Феноменология
|
phenomenology
|
ҳозирги замон фалсафасидаги ва маданиятидаги асосий оқимлардан бири.
|
Хулоса
|
Заключение
|
finally
|
ақлий билишнинг муҳим воситаларидан бири, янги билимлар ҳосил қилиш усулидир. Хулоса чиқариш индуктив ва дедуктив бўлиши, яъни айрим олинган нарсаларни билишдан умумий хулосалар чиқаришга ёки умумийликдан алоҳидаликка бориш орқали бўлиши ҳам мумкин.
|
Ҳиссий билиш
|
Чувственное познание
|
Perceptual knowledge
|
инсон билишининг дастлабки босқичи бўлиб, мияда предмет ва ходисаларнинг белгилари, сигналлари ва ҳиссий образларининг ҳосил бўлишидир.
|
Ҳодиса
|
явление
|
phenomenon
|
нарса ва жараёнларни ташкил этувчи томонлар, хусусиятлар ва боғланишларнинг намоён бўлиш шаклидир
|
Ҳақиқат
|
истина
|
trurh
|
инсон билимларида борлиқнинг тўғри инъикос этиши, предмет ва ҳодисалар асли қандай бўлса уларни инсон ўз миясида ҳудди шундай инъикос эттирган билимларидир
|
Экзистенциа-лизм
|
Экзистенциа-лизм
|
existentialism
|
лотинча «экзистенция» ёки инглизча «экзистенсе» сўзидан олинган бўлиб «мавжудлик», «мавжуд бўлмок», деган маънони англатади. У ҳозирги замон иррационалистик фалсафа оқимига киради ва интуицияни воқеликни билишнинг асосий усули деб ҳисоблайди. Дастлаб ватани Россия бўлган (Бердяев, Шестов) кейинчалик Германияда кенг ривожланди (Хайдеггер, Ясперс, Бубер) Асл маънода ХХ аср маънавий ҳаётининг эҳтиёжларига жавоб сифатида юзага келди ва ривожланди.
|
Эклектика
|
Эклектика
|
eclecticism
|
юнонча танлайман. Турли қарама-қарши назарияларни, қарашларни аралаш-қуралаш қилиб юборувчи тафаккур усули.
|
Элемент
|
Элемент
|
element
|
система структурасини ташкил қилган, нисбий мустақилликка эга бўлган тузилмадир
|
Эркинлик
|
Свобода
|
Freedom
|
— фалсафа, этика, эстетика, ҳуқуқшунослик, сиёсатшунослик каби ижтимоий гуманитар билим соҳаларида кенг ишлатиладиган фал-ий тушунча. Унинг луғавий маъноси кишининг ўз истаги бўйича иш тутишидир. Э.ни жамиятнинг турли соҳалари б-н боғлаб аниқ тушунчалар ҳосил этилади.
|
Эксперимент
|
Эксперимент
|
Experiment
|
— фан ва билиш соҳасида фавқулоддаги ҳолатдан чиқиш, муаммоли вазиятни ҳал қилиш жараёнлари, шахснинг ҳис-туйғулари, характери, қобилияти, ақл заковатини ўрганишда қўлланадиган усул. Э. табиий ва лаборатория усулларига ажратилади. Табиий усул психологик-педагогик масалаларни ҳал қилишда қўлланилади. Бу усулнинг илмий асосларини А.Ф. Лазурский таърифлаб берган.
|
Қонун тушунчаси
|
Понятие закон
|
The concept of law
|
Дунёнинг мавжудлиги ана шундай ботиний ва зоҳирий ўзгаришларнинг абадий такрорланиб туришидан иборатдир. Бу такрорланишлар эса ўз моҳияти ва хусусиятларини сақлаб қолганликларидан қонун ва қонуният тусини олган.
|
Қарама-қаршилик
|
противоречие
|
contradiction
|
деб эса, нарса, воқеа-ҳодисаларнинг бир-бирини тақозо этувчи ва шу билан бирга бир-бирини инкор этувчи томонлари, кучларининг ўзаро муносабатига айтилади.
|
Fоя
|
идея
|
idea
|
тадқиқот мақсадини, унинг йўналиши ва моҳиятини ифодалайдиган илмий билиш шаклидир.
|
