Dasturiy modulni ishlab chiqish

 

 Qadamma-qadam detallashtirish hamda soxta kod 

(psevdokod) haqida tushuncha 

 

Tuzilmaviy  (strukturali)  dasturlash  modul  matni  qanday  bo‘lishi  kerakligi  haqida 

maslahatlar beradi. Bunday  matnni tuzish uchun dasturchi qanday yo‘l tutishi kerak degan 

savol  tug‘iladi.  Odatda  modulni  dasturlash  ishini  uning  blok-sxemasini  tuzishdan 

boshlaydilar. Bu blok-sxema modul ishi mantiqiga umumiy tavsif beradi. Biroq zamonaviy 

dasturlash  texnologiyasi  tegishli  kompyuter  yordamisiz  bu  ishni  amalga  oshirmaslikka 

maslahat  beradi.  Garchi  blok-sxemalar  modul  ishi  mantiqini  ancha  aniq  tasavvur  qilish 

imkonini bersa-da, ularni qo‘lda kodlashda dasturlash tilida g‘oyat o‘ziga xos xatolar manbai 

yuzaga keladi: asosan ikkio‘lchamli bo‘lgan blok-sxemalarni chiziqli matn (lineynыy teks) 

da aks etishi, modul ishi mantiqini buzib ko‘rsatish havfi bo‘ladi. Blok-sxemalarni tuzishda 

grafik muharrir (redaktor) dan foydalanilsa, yoki bu blok-sxemalar bo‘yicha matn avtomatik 

ravishda  dasturlash  tiliga  generatsiya  qilinadigan  darajada  formallashgan  (qoliplangan) 

bo‘lsa (xuddi R-texnologiyada bo‘lganidek), bu holat bundan mustasno.  

Modul  matnini tuzishning asosiy usuli sifatida hozirgi zamon dasturlash texnologiyasi 

qadamma-qadam  detallashtirish

ni  tavsiya  etadi.  Bu  usulning  mohiyati  shundaki,  modul 

matnini  ishlab  chiqish  jarayoni  bir  qator  qadamlarga  bo‘linadi.  Birinchi  qadamda  modul 

ishining  umumiy  sxemasi  chiziqli  matniy  shaklda  (ya’ni  g‘oyat  yirik  tushunchalardan 

foydalangan holda) tavsiflanadi. Bunda bu tavsif to‘liq formallashmagan hamda uning inson 

tomonidan  idrok  etilishiga  qaratilgavn  bo‘ladi.  Har  bir  navbatdagi  qadamda  avvalgi 

qadamlardan  birida  ishlab  chiqilgan  biron-bir  tavsifdagi  tushuncha  (uni 

aniqlanayotgan 

tushuncha

 deb ataymiz) yanada aniqlashtiriladi va detallashtiriladi. Bunday qadam natijasida 

tanlab  olingan  aniqlanayotgan  tushunchaning  tavsifi  yaratiladi.  Barcha  aniqlanayotgan 

tushunchalar  aniqlangach  (ya’ni  pirovard  natijada  bazaviy  dasturlash  tilida  ifodalab 

berilgach), bu jarayon o‘z nihoyasiga etadi. So‘nggi qadamda bazaviy dasturlash tilidagi matn 

yuzaga  keladi  hamda  tuzilmaviy  dasturlash  konstruktsiyalarining  barcha  kirishlari  ushbu 

dasturlash  tili  vositalari  bilan  ifodalanadi.  Bunda  yana  aniqlanayotgan  tushunchalarning 

barcha kirishlari ularning berilgan tavsiflariga almashtiriladi. 

Qadamma-qadam  detallashtirishda  ko‘rsatib  o‘tilgan  tavsiflarni  taqdim  etish  uchun 

sohta  kod

  nomini  olgan  qisman  formallashgan  tildan  foydalaniladi.  Bu  til  tuzilmaviy 

dasturlashning barcha konstruktsiyalaridan foydalanish imkonini beradi. Bu konstruktsiyalar 

esa  umumlashma  operatorlar  va  shart-sharoitlarni  taqdim  etish  uchun  tabiiy  tildagi 

---

formallashmagan  fragmentlar  bilan  birgalikda  formallashgan  (qoliplangan)  tarzda 

rasmiylashtiriladi. Umumlashma operatorlar va shart-sharoitlar sifatida shuningdek bazaviy 

dasturlash tilidagi tegishli fragmentlar ham berilishi mumkin. 

Bazaviy  dasturlash  tilidagi  modulning  tashqi  tavsifini  sohta  koddagi  bosh  tavsif  deb 

hisoblash mumkin bo‘lib, uning tarkibiga quyidagilar kiradi: 

-bazaviy tildagi modulning boshi, ya’ni ushbu modulning birinchi gapi yoki sarlavhasi 

(spetsifikatsiyasi); 

-bazaviy  tildagi  tavsiflar  bo‘limi  (majmui),  bunda  protseduralar  va  funksiyalarning 

tavsiflari o‘rniga ularning faqat tashqi tavsiflari kelitiradi; 

-modul  tanasi  operatorlari  ketma-ketligining  bitta  umumlashma  operator  sifatida 

noformal ifodalanishi; 

-bazaviy tildagi modulning so‘nggi gapi (oxiri). 

Protsedura  yoki  funksiya  tavsifi  tashqi  tomondan  bir  xil  shakllantiriladi.  Darvoqe, 

Deykstraga  amal  qiladigan  bo‘lsak,  tavsiflar  bo‘limini  bu  o‘rinda  formal  bo‘lmagan  ifoda 

bilan  taqdim  etish  afzalroqdir.  Bunda  formal  bo‘lmagan  ifoda  alohida  tavsif  sifatida 

detallashtiriladi.  

Umumlashma  operatorning  sohta  koddagi  formal  bo‘lmagan  ifodasi  bu  ifoda 

mazmunini umumiy tarzda ochib beradigan ixtiyoriy gap bilan tabiiy tilda amalga oshiriladi. 

Bunday ifodani shakllantirishga qo‘iladigan yagona formal talab quyidagichadir: bu gap bitta 

yoki bir nechta grafik (bosma) satrni to‘liq egallashi hamda nuqta (yoki buning uchun maxsus 

ajratilgan boshqa biron belgi bilan tugallanishi) lozim. 

 

 

 

 

 

Ketma-ket kelish 

 

              umumlashma_operator 

              umumlashma_operator 

 

Tarmoqlanish: 

 

              AGAR shart BU O‘OLDA 

                  umumlashma_operator 

             AKS HOLDA 

                  umumlashma_ operator 

             HAMMA AGAR 

 

Kaytariq: 

             HOZIRCHA shart-sharoit QILMOQ 

              umumlashma_operator 

              HAMMA HOZIRCHA 

 

 

3.5-rasm. Sohta kodda tuzilmaviy dasturlashning asosiy  

konstruksiyalari 

 

Har  bir  formal  bo‘lmagan  umumlashma  operator  uchun  tuzilmaviy  dasturlash 

konstruktsiyasining  kompozitsiyasi  hamda  boshqa  umumlashma  operatorlar  yordamida 

---

uning ishi mantiqini ifodalab beradigan (uning mazmunini detallashtirib beradigan) alohida 

tavsif  yaratilishi  kerak.  Bunday  tavsifning  sarlavhasi  sifatida  detallashtirilayotgan 

umumlashma operatorning formal bo‘lmagan ifodasi kelishi kerak. tuzilmaviy dasturlashning 

asosiy konstruktsiyalari quyidagi ko‘rinishda taqdim etilishi mumkin (3.5-rasmga qarang).  

Sohta  koddagi  umumlashma  operator  sifatida  yuqorida  ko‘rsatib  o‘tilgan  o‘tish 

operatorining juz’iy holatlaridan foydalanish mumkin (3.6-rasmga qarang). 

 

Frvqulotda 

vaziyatlar 

(istisnolar)  ishlov  beruvchilarining 

ketma-ketligi  modul  yoki  protsedura 

tavsifining  oxirida  beriladi.  Shunday 

ishlov  beruvchilarning  har  bittasi 

quyidagi ko‘rinishga ega: 

ISTISNO istisno_nomi 

       umumlashma operator 

BARCHA ISTISNO 

 

 

 

 

 

Favqulotda vaziyatga ishlov beruvchining parametrlarsiz protseduradan farqi shundaki, 

protsedura  bajarilgach,  boshqaruv  bu  protseduraga  murojaatdan  keyin  keluvchi  operatorga 

qaytadi,  istisno  bajarilgandan  so‘ng  esa  boshqaruv  modul  yoki  protsedura  (funksiya)  ga 

murojaatdan so‘ng keladigan operatorga qaytadi, bunda ushbu istisno gap borayotgan modul 

yoki protsedura oxirida joylashtirilgan bo‘ladi. 

Detallashtirishning  har bir qadamida ancha  mazmunli tavsif  berilishi tavsiya etiladiki, 

bu  tavsif  tushunishga  oson,  ko‘rgazmali  bo‘lishi,  ya’ni  bir  varaqli  matnga  sig‘ishi  lozim. 

Odatda  bu  shuni  bildiradiki,  bunday  tavsif  tuzilmaviy  dasturlashning  besh-oltita 

konstruktsiyasi  uchun  kompozitsiya  vazifasini  o‘tamog‘i  lozim.  Oraga  suqib  kiritilgan 

konstruktsiyalarni o‘ng tomonga bir necha pozitsiyaga surib joylashtirish tavsiya etiladi (3.7-

rasm). Natijada blok-sxemalar bilan bemalol raqobatga kirisha oladigan ish mantiqi tavsifiga 

ega  bo‘lish  mumkin.  Bu  tavsif  xatto  afzallikka  ham  ega:  bunda  tavsifning  chiziqliligi 

saqlanadi. 

 

 

FAYLDAGI YOZUVLARNI BERILGAN FILTRNI QONIQTIRADIGAN 

BIRINCHI YOZUVGACHA O‘CHIRISH: 

 

   FAYL BOSHINI O‘RNATISH. 

   FAYL TUGAMASDAN 

     NAVBATDAGI YOZUVNI QILISH O‘QISH. 

      AGAR NAVBATDAGI FAYL FILTRNI QONIQTIRSA, 

                   U HOLDA 

       CHIQISH 

 

AKS HOLDA 

NAVBATDAGI YOZUVNI FAYLDAN O‘CHIRISH 

HAMMASINI, AGAR 

HAMMASINI, -GACHA 

AGAR YOZUVLAR O‘CHIRILMAGAN BO‘LSA, U HOLDA  

«YOZUVLAR O‘CHIRILMADI» DEB YOZIB QO‘YISH 

Qaytariq (tsikl)dan chiqish: 

 

               CHIQMOQ 

 

Protsedura (funksiya)dan chiqish: 

               QAYTMOQ 

 

Favqulotda vaziyatni ishlashga o‘tish: 

 

               QO‘ZG‘ATMOQ istisno_ismini (?             ) 

 

 

3.6-rasm. Umumlashma operator sifatidagi o‘tish operatorining juz’iy 

holati 

---

AKS HOLDA 

«n-TA YOZUVLAR O‘CHIRILDI» DEB YOZIB QO‘YISH 

HAMMASINI, AGAR 

 

 

3.7. Sohta kodda detallashtirishning bitta qadamiga misol 

Qadamma-qadam  detallashtirish  g‘oyasining  muallifi  Deykstra  degan  fikr  mavjud. 

Biroq  Deykstra  nazarimizda  modul  matnini  tuzishning  printsipial  farq  qiladigan  yanada 

mukammalroq  va  istiqboli porloq bo‘lgan  usulini taklif qiladi.  Birinchidan,  u operatorlarni 

aniqlash  bilan  birga  qo‘llanayotgan  ma’lumotlar  tuzilmasini  ham    asta-sekin  (qadamma-

qadam) aniqlashni taklif qiladi. Ikkinchidan, Deykstra har bir qadamda detallashtirish uchun 

qandaydir  virtual  mashinani  yaratishni  hamda  uning  atamalari  vositasida  barcha 

aniqlanayotgan  tushunchalarni  detallashtirishni  taklif  qiladi.  Shunday  qilib,  Deykstra 

mohiyat  e’tibori  bilan  gorizontal  qavatlar  bo‘yicha  detallashtirishni  taklif  qilganki,  bu 

qavatma-qavat  tizimlar  haqidagi  g‘oyani  modulni  ishlab  chiqish  darajasiga  olib  o‘tilishini 

bildiradi.  Modulni  ishlab  chiqishning  bunday  usuli  hozirgi  paytda  ADA  paketlar  tili  va 

ob’ektli yo‘naltirilgan dasturlash vositalari tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi.