Dnk ha’m rnk nin’ du’zilisi ha’m sintezi

P qizil x aq dep, jazadi

Payda bolg’an F₁ gibridler gu’li tekserilgende olar qizil ren’de ekenligi ma’lim baldi. Mendel aling’an na’tiyjeni juwmaqlap o’zinin’ birinshi nizamin ashti. Mendel ashqan na’silliktin’ birinshi nizami birinshi a’wlad gibridlerdin’ bir qiyliliq yaki dominantliq nizami delinedi. Onin’ dominantliq nizami dep ataladi sebep ata-ana o’simliklerdin’ bir-birine qarama-qarsi belgilerinen birinshi a’wladta tek qizil ren’ rawajlang’an. U’stin kelgen belgini Mendel dominant belgi, rawajlanbag’an, yag’niy jasirin bolg’an belgini retsessiv belgi dep atag’an.

Mendel ekinshi a’wlad gibridlerin u’yrenip, na’silliktin’ ekinshi nizamin ashti. Bul nizam belgilerdin’ ajiraliw nizami bolip, oni to’mendegishe ko’rsetiw mu’mkin: geterozigota jag’daydaindag’i eki F₁ buwindi o’zara shag’ilistiriw na’tiyjesinde ekinshi buwin (F₂) de to’mendegishe qatnasta ajraliw boladi, fenotip boyinsha 3:1, genotip boyinsha 1:2:1 qatnasta boliwi haqqinda, dep oni da jazip aliwdi usinis etedi.
Fenotip : qizil x qizil

P genotip Aa x A a

| | |
Gameta A a A a

Fenotip ; qizil: qizil: qizil: aq

F₂ : AA , Aa, Aa, a a
Demek dominant belgi AA genlerdi, retsissiv belgiler aa genlerdi o’z ata-analarinan alg’anda, bul o’simliklerdin’ jinisiy kletkalarinda birewden gen bolip, bular jinisiy kletkalar islep shig’aradi. A ha’m a lar gibrid organizmler keltirib shig’aradi.
F₁ buwinda shag’ilistiriw boyinsha payda bolg’an da’nlerdi kelesi jil egilse ekinshi buwin, yag’niy F₂ de 2 tu’rli gu’lli o’simlik payda boladi (aq ha’m qizil). Bul qublisni belgiler boyinsha ajiraliw dep ataladi. Ekinshi buwin F₂ de belgiler boyinsha ajiraliw mug’dari aniq bolip, ha’mme o’simliktin’ 3/4 bo’limi qizil, 1/4 bo’limi aq gu’lli boladi. Yag’niy dominantliq retsissivlikke qarag’anda 3:1 boladi.
Mendel ekinshi a’wlad gibridlerin u’yrenip, na’silliktin’ ekinshi nizaminashti. Bul nizam belgilerdin’ ajiraliw nizami bolip, oni to’mendegishe ko’rsetiw mu’mkin; geterezigota jag’daydaindag’i eki F₁ buwindi o’zara shag’ilistiriw na’tiyjesinde ekinshi buwin (F₂) de to’mendegishe qatnasta ajiraliw ko’rinedi, fenotip boyinsha 3:1, genotip boyinsha 1:2:1 qatnasta boliwi haqqinda, dep oni da jazip aliwdi usinis etedi.
Fenotip : qizil x qizil

P genotip Aa x A a

| | |
Gameta A a A a

Fenotip ; qizil: qizil: qizil: aq

F₂ : AA, Aa, Aa , a a

Demek aq belgi joq bolip ketpiy, 2-buwinda payda boladi. Ekinshi buwin (F₂) dag’i ha’mme aq gu’lli o’simlikler o’zara shag’ilistirilsa olar keyingi buwinlarda (Fn) da tek aq gu’lli boladi. Sari gu’lli (3/4) o’simlikler o’zara shag’ilistirilsa, F₃ da ha’m keyingi buwinlarda olardin’ tek 1/4 bo’limi sari gu’lli bolip, qalg’an 2/4 bo’limi 3:1 qatnasta ajraladi. Yag’niy 3 bo’limi sari 1 bo’limi aq gu’lli boladi. U’shinshi buwin F₃ da gu’ldin’ sari ren’i dominant belgi 1:2 qatnasta, barliq ekinshi buwin o’simlikler na’sillik imkaniyatlari boyinsha 1:2:1 qatnasta ajraladi.

Ekinshi buwindag’i dominant belgili awlatlardin’ 2/4 bo’limi gibrid bolip, olar o’zara shag’ilistirilsa, u’shinshi buwin (F₃) te yag’niy 3:1 qatnasta ajiraliw ju’z beredi. 1/4 bo’limi bolsa baslang‘ish formag’a uqsap turaqli boladi. Misal: tegis ha’m jiyriq da’nli lobiyalar shag’ilistirilg’anda ha’m F₁ de tek tegis da’nli, F₂ de tegis da’nnin’ qatnasi jiyriqqa qarag’anda 3:1 boladi. Ha’r tu’rli ren’li - sari ha’m jasil lobiyalar o’zara shag’ilistirilg’anda birinshi buwin o’simliklerden ekinshi buwinda 8023 da’n alinadi, olardin’ 6022 si yag’niy 75 % sari, 2011 yag’iniy 25 % jasil boladi. Sari da’nnin’ jasilg’a qatnasi 3:1 ge jaqin boladi. Ekinshi buwinda gibridlerdin’ sirtqi ko‘rinishi boyinsha bolsa 3:1, na’sillik imkaniyati boyinsha bolsa 1:2:1 qatnasta ajraladi.
Birinshi qatnas, yag’niy 3:1 fenotip, ekinshi qatnas 1:2:1 genotip boladi. Fenotip ha’m genotip terminlerin 1903 jilda daniyalik alim V.Iogannsen ta’repinen pa’nge kirgizgen bolip, organizmdegi na’sillik faktorlar ya’ki genler jiyindisi genotip delinedi.
Genotiptin’ sirtqi ortaliq penen o’zara ta’sirleniwi na’tiyjesinde organizmlerdin’ bir individual rawajlaniw da’wirinde ju’zege shig’atug’in belgiler jiynag’i fenotip delinedi. Genotip ata ha’m anadan aling’an na’sillik imkaniyatti ko’rsetse, fenotip usi imkaniyattin’ sirtqi ortaliq ta’sirinde individual rawajlaniwda a’melge asiwin ko’rsetedi. Genotipti fenotip ja’rdeminde biraz bahalaw mu’mkin. Ha’r bir a’wlad bir gendi atadan, bir gendi anadan aladi.
Mendel monogibrid gibridlewdi ko’rsetetug’in sxemasinda sari gu’lli lobiyanin’ ma’lim bir jup xromosomasinda 2 dominant gen AA, aq gu’lli lobiyanin’ usinday bir jup xromosomasinda da gu’lge aq ren’ beriwshi 2 retsissiv gen aa boladi. Ata-ana organizmleri meyoz bo’liniw joli menen gametalar payda boliwinda ha’r bir jinisiy kletkag’a ha’r jup xromosomanin’ tek birewi kiredi. Na’tiyjede sari gu’lli lobiyanin’ barliq gametalari gu’lge sari ren’ beriwshi A genli xromosomag’a, aq gu’lli lobiyanin’ barliq gametalari aq ren’ beriwshi a genli xromosomag’a iye boladi. Shag’ilistiriwda erkek ha’m urg’ashi gametalar qosilg’anda birinshi buwin gibridlerdegi xromosomalardin’ biri A, ekinshisi a genli boladi. Na’tiyjede sari ren’ beriwshi dominant A, aq ren’ beriwshi retsissiv gen a dan u’stin shig’adi. Birinshi buwin sari (Aa) ren’li boladi. Kishi a - retsissiv belgi keyingi awlatlarda ko’rinedi.
Shag’ilistiriwda gametalardin’ qosiliw imkaniyatlarin anglyalik alim R.Pennet islep shiqqan kestede belgilenedi. Kestenin’ joqari gorizontal bo’limine erkek jinistin’, shep qaptalindag’i vertikal bo’limine urg’ashi jinistin’ gametalari, ketekler ishine bolsa gametalardin’ qosiliw imkaniyatlari jaziladi.
Ata ha’m anadag’i bir tu’rli na’sillik faktorlardi, yag’niy genlerdi alg’an ya’ki bir tu’rli genlerdin’ (AA ha’m aa) qosiliwidan rawajlang’an zigotalar gomozigota delinedi. Ha’r tu’rli genlerdin’ (Aa) qosiliwdan rivojlanatug’in zigotalar geterezigota delinedi. Gomozigota organizmleri turaqli boladi, kelesi buwinlarda belgiler boyinsha ajralmaydi, geterezigota organizmleri ajraladi.
O’zinen shan’lanatug’in o’simlikler a’wladi gomozigota (AA ya’ki aa) shetten shan’lanatug’in o’simlikler a’wladi ha’m gibrid organizmler geterezigota (Aa) boladi. Gomo- ha’m geterezigota termini genetikada ken’ qo‘llanilip, oni 1902 jilda birinshi bolip pa’nge V. Betson kirgizgen.
Keskin parq qilatug’in jup belgilerdi rawajlandiratug’in genler allel genler dep ataladi. Misal: lobiya tuqimina jasil ha’m sari ren’ beriwshi genler jup bolip, allel genler bolip esaplanadi. Mendel monogibrid gibridlewden to’mendegi na’sillik nizamin aniqladi.
1. Birinshi buwin gibridlerinde 1 jup alternativ belgilerden biri dominant, 2-retsissiv bolip retsissiv belgi ju’zege shiqpaydi. Bul dominantliq ya’ki Mendeldin’ birinshi nizami delinedi.
2. Ekinshi buwinda ha’m dominant, ha’m retsissiv belgige iye bolg’an organizmler payda bolip, birewinin’ ekinshisine qatnasi 3:1 boladi. Bul qublisni 1900 jilda Gugo de Friz ajiraliw nizami dep atadi. Keyinirek Mendeldin’ 2-nizami dep ataladi. Retsissiv belgige iye bolg’an buwinlar o’zara shag’ilistirilsa, keyingi buwinlarda o’zgermeydi.