|
Seleksiyaning vazifalari va yunalishlari
Seleksionerlar tomonidan yaratilgan mavjud bug’doy navlarining xosildorligi
potensial yuqori darajasiga yetkazilgan, shuning uchun bu muxim xususiyat
seleksiyasi yukori intensivli navlarni yaratishga karatilgan, ya’ni yaratiladigan
navlar ustirish jarayonida kushimcha sarflanadigan xarajatlarni yukori xosil
olish bilan koplaydigan va plastik, ya’ni xar xil yillarning iklim sharoitlarida
uzining yuqori xosildorligini saklash kobiliyatli bulishi kerak.
Intensiv texnologiyalari uchun yaratiladigan navlar turli gerbisid va
pestisidlarni kullanilishiga chidamlilik kobiliyatiga yega bulishi kerak.
Intensivlik va plastiklik kup xollarda alternativ (bir biriga zid) dir.
Muxim yunalishlardan biri vegetasiya davrining davomiyligiga karatilgan
seleksiya xisoblanadi. Yoz fasli kiska bulgan, yoki O’zbekistonning lalmikor
yerlari uchun tezpishar navlar xal kiluvchi axamiyatga yega.
Bunday navlarni yaratishda kurgokchilikka, kishga (kuzgi bugdoy uchun),
vegetasiya davrida past xaroratga, ortikcha namlikka, shurlanishga chidamlilikka
katta ye’tibor beriladi.
Qurgokchilikka chidamliligiga karab bugdoy navlari baxorgi kurgokchilikka
va yozgi kurgokchilikka, chidamlilarga bulanadi. Bundan tashkari xavo va
atmosfera kurgokchiligi garmselga va jazirama issikka chidamli navlar xam
ajratiladi.
Kuzgi bugdoy navlarini kishga chidamlilik xususiyati juda katta axamiyatga
yega, chunki ular kishlash paytida juda kup, ayrim vaktlarda butunlay nobud bulib
ketadi. Uning sabablari xilma xildir: kishning boshlanishida kor katlamining
yukligi yoki juda oz bulishi tufayli, kunlarning isib-sovib turishi natijasida, kalin
kor katlami yoki muz ostida damiklash okibatida nobud bulishi mumkin.
Bugdoyni ustirish texnologiyasi va xosilni yigib olishni ta’minlashga
karatilgan seleksiyada yotib kolmaydigan, tukilmaydigan navlarni yaratishga
karatilgan. Poyasining yotib kolishiga chidamli navlar yugon va mustaxkam va
poxolli bulish kerak. Ildizi yotib kolishga chidamlilikni ildiz tizimini kuchli
rivojlanishi ta’minlaydi. Ko’p xollarda yotib kolish xususiyatini kalta poyalik bilan
boglaydilar, ammo usimlik buyini uta kalta bulishi xosildorligini pasayishiga olib
keladi. Xar qanday iklim xududi uchun bugdoy usimligi buyining optimumi
mavjud. Usimlik yon navdalari asosiy (bosh ) navdadan usishda orkada kolmasligi
kerak. Texnologik xususiyatlariga ildizida turganda donini usib chikishiga
chidamlilikni xam kiritish mumkin. Bu asosan yozning ikkinchi yarmida namligi
ortikcha bulgan xududlarda kup uchraydi.
Bug’doy seleksiyasida muxim urinni kasallik va zarakunandalarga chidamli
navlarni yaratish kiradi.
Zang kasalining (poya, sarik, kungir), korakuya (kattik, pakana, chang), un
shudring, ildiz chirish, septorioz, bakterial va virusli kasalliklarga chidamli
navlarni yaratish seleksiyaning muxim vazifalaridan biridir. Xududning
sharoitlariga karab u yoki bu patogenlarga va zararkunandalarga chidamliligiga
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
axamiyat beriladi. Masalan, O’zbekiston sharoitida zang kasalligiga, ayniksa sarik
zang kasalligiga chidamli navlar yaratilishi zarur.
Juda xam muxim seleksiyaning yunalishi – donning yukori sifatliligidir, ya’ni
un chikish va non pishish xususiyatidir. Un chikishini kup bulishi va doni osonlik
bilan tortiladiganligi (tegirmonda) bugdoy navlarining muxim xususiyatidir.
Donidan un chikish mikdori uning yirikligi, shakli va yegatchaning chukurligiga
boglik. Donning yirik va bochkasimon shaklida bulishi, unni yaxshi belgisi,
bunday shaklli donlardan kuprok un chikadi. Yegatcha chukurligining ortishi bilan
un chikishi kamayib boradi.
Non pishish sifatlari buyicha yumshok bugdoyning kuchli (katik donli), urta
(fileri) va kuchsiz bugdoy navlari ajratiladi. Kuchli bugdoyning asosiy
kursatkichlari: donning shishasimonligi 60% (ok donli navlarda), 70% (kizil donli
navlarda), oksilning mikdori 14%, kleynovinaning mikdori yesa 28% dan kam
bulmasligi kerak. Kleykovinasi yukori sifatli bulib, nonning xajmli, katta, yukori
sifatli kursatgichli bulib chikishini ta’minlash kerak.
Kuchli bugdoy navlari (yaxshilovchi) uning doniga 20-40% kuchsiz
bugdoyning donini kushganda yukori non pishish xususiyatlarini saklash
kobiliyatiga yega.
Kuchi buyicha urta bulgan navlar xam yaxshi non pishish kobiliyatiga yega,
lekin ular yaxshilovchi sifatida foydalanishi mumkin yemas.
Kuchsiz bugdoy navlaridan yomon sifatli non tayyorlanadi. (yoyilib ketadigan,
kam xajmli). Ularning uni konditerlik sanoatida foydalaniladi.
Kuchli bugdoy seleksiyasi yukori sifatli don xosil kilish sharoiti bulgan
mintakalarda utkaziladi. (Yevropaning janubiy va janubiy-sharki mintakalari,
Kozogiston, Garbiy Sibir).
Seleksiyaning aloxida yunalishi - xashaki bugdoy navlarini yaratish. Unday
navlarning tarkibida kup mikdorda oksil va bugdoy uchun kamyob (defisit) bulgan
aminakislotalar(lizin, triptofan) bulishi kerak. Unday navlarning non pishish
xususiyatlari past. Xashaki navlarni foydalanish maksadini kursatish uchun
ta’alukli rang bilan ifodalash (markerovka) kerak.
Kattik bugdoy navlariga uziga xos talablar kuyiladi. U navlarning uni makaron
ishlab chikarishda ishlatiladi. Kattik bugdoy navlarining uni xamir tayyorlaganda
kam suv sarflanishi kerak, kleykovina-fakat kisman burtishi, xamiri kiska
muddatda tobga kelishi, kattik, yengillik bilan shaklga kelish, burtib ketmaydigan,
chuzilmaydigan, yopishkok bulmasligi kerak. Maksadga muvofikli sarik-tuk
rangli, bugdoy xamiridan tayyorlangan makaron sillik, kattik, pishirishni
oxirigacha yumshamaydigan va asta-sekin burtadigan bulishi lozim.
Bugdoy navlari oldida kuyiladigan xamma talablarni kushganimizda ulardan
xozirgi vaktda yeng muximlari bulib yillar davomida xosildorligi turgun,
kasalliklar va zararkunandalarga chidamlilik xisoblanadi. Bu masalada seleksiya
oldida katta muammolar mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
