Doppler effekti

Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalar universiteti

Axborot xavfsizligi fakulteti talabasi

Toshpo’latov Abdulazizning

Fizika fanidan tayyorlagan

1 – mustaqil ishi

Reja

• Akustika nima va u nimalarni o’rganadi ?
• Akustika rivojlanishida o’z hissasini qo’shgan olimlar.
• Akustik hodisalar.
• Doppler effektiga ta’rif.
• Formulalar va ularning qo’llanilishi.
• Doppler effektiga oid hodisalar.
• Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kalit so’zlar

Akustika , Doppler effekti, chastota, ultra tovush, telegraf

Akustika

Akustika (yun. akustikos – eshitaman) – fizikaning tovush hodisalarini, ya’ni jismda mexanik to‘lqinlarning paydo bo‘lishi, tarqalishi va ularni qabul qilish jarayonlarini, tovush hodisasi bilan boshqa fizik hodisalar orasidagi bog‘lanishni o‘rganadigan bo‘limi. Tovushning tarqalish va qaytish qonunlari Yevklid zamonida aniqlangan edi. 17-asrga kelib, tonning yuksakligi va tebranishlar soni orasida bog‘lanish borligi aniqlandi. Galiley va fransuz fizigi Mersenn (1588–1648) tovush to‘lqinining havoda tarqalishini ilmiy tushuntirdilar va tovush tezligini o‘lchadilar. Torrichelli vakuumda (havosiz joyda) tovush tarqalmasligini isbot qildi. Reley Akustikaning nazariy asoschisi bo‘ldi; uning "Tovush nazariyasi" (1877) kitobi bosilib chiqdi

Akustika haqida

Umumiy A. tovushning paydo bo‘lishi va tarqalishini hamda akustik o‘lchash usullarini o‘rganadi. Tovush qisqa vaqt davom etadigan hodisa, uni energiya bilan ta’minlab turibgina uzoq davom ettirish mumkin. Tovush hosil bo‘lishi uchun tebranish davom etishi kerak (avtotebranish). Tebranish tebranish amplitudasi, soni, davri, tebranish shakli bilan, tovush to‘lqini to‘lqin uzunligi, to‘lqinlar 282tarqalish tezligi, to‘lqin energiyasi bilan ifodalanadi. Fiziologik A. tovushning eshitilishi, organizmga ta’siri va hokazo bilan shug‘ullanadi. Bunday A.ning asosiy tushunchalarini Om va Gelmgols yaratgan. Elektr A. tovush energiyasining elektr energiyasiga, elektr energiyasining tovush energiyasiga aylanishi, to-vush yozib olish, bino A.si va ultrato-vush texnikasi bilan shug‘ullanadi. Nemis ixtirochisi F. Reys telefon (1861) va ingliz ixtirochisi A. G. Bell (1876) mikrofon ixtiro qilganlaridan so‘ng tele-graf aloqasi amalga oshirildi. 1900 yil tovushli kino vujudga keldi. 1925 yildan tovush yozib olishning elektr A. usu-li joriy qilindi

Tovush to’lqinlarning grafik holatda tasvirlanishi

Tovush manbasidan to’lqinlarning tarqalishi

Doppler effekti

Doppler effekti deb manba yoki kuzatuvchining bir-biriga nisbatan harakati natijasida kuzatuvchi qabul qilayotgan signal chastotasining o'zgarishiga aytiladi.

Agar nurlanish chastotasi , kuzatuvchi qabul qilayotgan signal chastotasi n bo'lsa, nisbiylik nazariyasi Doppler effekti uchun

n =

ifodani beradi. υ tezlik kuzatuvchi va manba bir-biridan uzoqlashsa musbat, yaqinlashsa manfiy olinadi.

•  

Dopller effecti haqida

Bu kuzatuvchi manba tomonga ularni birlashtiruvchi to’g’ri chiziq yo'nalishida harakatlanganda kuzatiladigan Dopplerning bo'ylama effektidir. J << с holida

n = )

Demak, manba va kuzatuvchi bir-biridan uzoqlashganda (nisbiy tezlik musbat) uzun to'lqinlar sohasiga siljish ro'y beradi (nl0). Bu qizil siljish deb ataladi. Manba va kuzatuvchi bir-biriga yaqinlashganda (nisbiy tezlik manfiy) qisqa to'lqinlar sohasiga siljish ro'y beradi (n>, l < ) – binafshaviy siljish.

Agar q = p / 2 bo’lsa,

n =

•  

Doppler effecti bilan shug’ullangan olimlar

• Bu kuzatuvchi uni manba bilan birlashtiruvchi chiziqqa perpendikulyar yo'nalishda harakatlanayotganda ro'y beruvchi Dopplerning ko'ndalang effektidir. Ko'ndalang Doppler effekti J 2 ga bog’liq; kichkina J larda bo'ylama effektga (~J)nisbatan ikkinchi darajali effektdir. Shuning uchun bu effektni kuzatish juda qiyin; bu effekt akustikada kuzatilmaganligi, ya'ni relyativistik effekt bo'lganligi uchun prinsipial ahamiyatga ega. Bu effekt eksperimental ravishda 1938-yili amerikalik fizik G.Ayvs tomonidan kuzatildi.
• Bo'ylama Doppler effekti laboratoriya sharoitida A. Belopolskiy tomonidan kuzatildi. Bu effekt yordamida chastotalarning siljishi, kengayishiga qarab nurlanuvchi zarralar va jismlarning harakati o'rganiladi. Doppler effekti radiotexnika va radiolokatsiyada keng ishlatiladi.

Yorug’lik to’lqinlarida Doppler effekti

Stansiyalarda Doppler effekti

Xulosa

Biz oddiy shaklida Doppler effekti deb hisoblayotgan bo'lsangiz, uni ta'kidlash lozim jismoniy hodisa uni qabul oluvchidan signal manbai harakati miqdori nisbatan signal chastotasi o'zgarishlarni ta'riflaydi

Bunday xususiyatlari Doppler effekti akustik to'lqinlar kelib chiqishi bilan bog'liq, shuningdek, namoyon, va elektromagnit to'lqinlarining, manba yoki qabul qilish harakat bog'liq emas chastota ofset hodisaning elektromagnit to'lqinlar taqdirda bundan mustasnodir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

• S.X.Astanov, M.Z.Sharipov, D.E.Hayitov, M.R.Turdiyev, F.K.Xalloqov “FIZIKA” Fanidan MA’RUZALAR MATNI
• Abdurahmonov Q.P Egamov O’. Fizika darslik Toshkent 2010
• Internet sahifalari
• https://aim.uz/referaty/55-fizika/2797-dopler-effekti.html
• https://uz.wikipedia.org/wiki/Doppler_effekti
• https://uz.wikipedia.org/wiki/Akustika