Ekotizimlarning o'zgarishi. Suksessiya xodisasi. Biosfera xaqida tushuncha. Vernadskiy ta'limoti, noosfera

10.Cho'llanish jarayoni va uni oldini olish yo'llari. Orol dengizi atrofida olib borilayotgan ekologik tadbirlar xususida.
Choʻllanish — qurgʻoqchil iqlimli oʻlkalarda ekologik tizimlarning buzilishi, ulardagi organik hayotning barcha shakllari yomonlashuviga va natijada tabiiyiqtisodiy imkoniyatlarning pasayib ketishiga olib keluvchi tabiiygeografik hamda antropogen jarayonlar majmui. Bu jarayonlar tabiiy oʻsimliklar turlari va miqdorining kamayishi, tuproq eroziyasi, tuproqning shoʻrlanishi va unumdorligining kamayib ketishi kabilardan iborat. Ch. natijasida choʻllarning maydoni ortadi, choʻl tavsifli landshaftlar yuzaga keladi. Yer yuzasining 48,5 mln. km² ga yaqin kismi choʻl va chala choʻllardan iborat boʻlib, uning 10 mln. km² ga yaqini antropogen omillar taʼsirida yuzaga kelgan. Ch. jarayoni deyarli barcha kitʼalarda, koʻproq Afrika, Osiyo, Avstraliya hamda Janubiy Amerikaning qurgʻoqchil iklimli hududlarida kuzatilmoqda. Oʻrta Osiyoda Orol dengizi va Orolboʻyi regionida ham mavjud boʻlib, tang ekologik holat yuzaga keldi. Ch. murakkab va jahon miqyosidagi ekologik muammoga aylandi. Ch. 1968—79 yillarda Afrikada Sahroi Kabirning jan. hududlarida, gʻarbdan Mavritaniya va Senegaldan boshlab, sharkda Chad va Sudan chegarasigacha boʻlgan juda kata maydonda roʻy bergan va bu qurgʻokchilik "Sahel fojiasi" nomi bilan mashhur boʻldi. Ch.ni oʻrganish, oldini olish va unga qarshi kurashish choratadbirlari boʻyicha jahon miqyosida ishlar olib boriladi. Bu mavzudagi 1ilmiy anjuman 1977-yilda Keniyaning Nayrobi shahrida oʻtkazilgan va unda Ch.ga qarshi kurash rejasi ishlab chiqilgan. Bunday ilmiy anjumanlar Oʻzbekistonda 1981-yilda Toshkentda, 2000-yilda Samarqandda oʻtkazilgan. Oʻzbekiston Respublikasi 1995-yil 31 oktabrda qurgʻoqchilik va Ch.ga qarshi kurash Xalqaro konvensiyasiga qoʻshilgan.
Erga deyarli bir xil ta'sir qilish haqida gapirish uchun har doim ikkita oqim hosil qilingan. Tuproqning degradatsiyasi yoki unumdorligini yo'qotish orqali yo'qotilishi asosan bir necha usullar bilan bog'liq. Cho'l joylarining ko'payishi yoki mintaqaning iqlim o'zgarishi tufayli tabiiy usul haqida gapirganda, bu tabiiy o'zgarish bilan bog'liq. Shu sababli, unga cho'llanish nomi berilgan. Cho'llanishni quyidagicha ta'riflash mumkin tuproq yoki o'z xususiyatlarini yo'qotadigan yoki tabiiy hodisalar tufayli tanazzulga uchragan tabiiy jarayon.
Agar biz insonni ekologik ta'sirning o'zgaruvchisi sifatida ko'rib chiqilayotgan joyda yuzaga keltirsak, bu allaqachon cho'llanish deb aytishimiz kerak. Keyin cho'llanish deb ta'riflanadi qishloq xo'jaligi, sanoat, urbanizatsiya bo'ladimi, inson faoliyati natijasida kelib chiqadigan tuproq degradatsiyasi, va boshqalar. Cho'llanish hosildor tuproqning yo'qolishini va qolgan ekotizimning o'z regulyativ funktsiyasini bajara olmasligini nazarda tutadigan jarayonlardan biri sifatida qaraladi.
Biz bilishimiz kerak ekotizimlar insonlarga va boshqa turlarga tovar va xizmatlarni etkazib berish funktsiyasini bajaradi. Shuning uchun, agar tuproq, butun hayotning rizqi, o'z xususiyatlarini saqlamasa, u o'z vazifasini bajara olmaydi. Qurg'oqchil, yarim quruq va uning nam quruq joylari cho'llanishga nisbatan ko'proq zaiflik darajasiga ega. Bu shuni anglatadiki, insonning ozgina ta'sirida ular o'zlarining unumdorligini va barcha xususiyatlarini yo'qotishi mumkin.