Elektrokimyoviy ruxlash sexini loyixalash va asosiy uskuna xisobi

Bugungi kunda London birjasidagi ruxning narxi: 2962,0 US$ /tonna.


Metal asosan mineral zaxiralaridan olinadi. Endilikda ikkilamchi xom ashyodan foydalanish keng yo‘lga qo‘yilmoqda.

1. 
   LOYIHANI TEXNIK – IQTISODIY ASOSLASH
   

Iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgartirishlarni davom ettirish, sanoatni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, rangli va nodir metallarning g‘oyat boy mineral-xom ashyo resurslarini yanada chuqur qayta ishlash, shu maqsadda xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish asosida tashqi bozorlarda talab qilinadigan yuqori qo‘shilgan qiymatli tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish va eksport qilish hajmlari hamda turlarini kengaytirish maqsadida:

1. Rangli va nodir metallarni chuqur qayta ishlash negizida tashqi bozorlarda talab qilinadigan yuqori qo‘shilgan qiymatli tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish topshiriqlari 1 va 2-ilovalarga* muvofiq belgilansin.
2. «Olmaliq KMK» AJ, «Navoiy KMK» davlat korxonasi, «O‘zbekneftgaz» MXK, «O‘zqurilishmateriallari» AK, «Toshkent temir-tersak, rangli metallar chiqindilarini tayyorlash va qayta ishlash zavodi» AJ, «O‘zmetkombinat» AJ, «O‘zeltexsanoat» AK, «O‘zbekiston temir yo‘llari» AJ, boshqa aksiyadorlik jamiyatlari va korxonalar rahbarlari — mas’ul bajaruvchilar zimmasiga 1 va 2-ilovalarda nazarda tutilgan rangli va nodir metallarni chuqur qayta ishlash negizida tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish bo‘yicha topshiriqlar belgilangan.
Yurtimizda xozirda qurilish soxasiga aloxida etibor berilmoqda. Bu esa o’z navbatida rux metalliga, rux bilan qoplapgan korroziyaga bardoshli materiallarga bo‘lgan talab o‘sishini taminlamoqda. O‘zimizda yetarli darajada xom ashyo bazasi mavjud. Yurtimizda rux qoplamalar olish bo‘yicha “Toshkent Metallurgiya Zavodi” ishga tushirilgan bo‘lib yillik 200 ming tonna ruxlangan va 300 ming tonna polimerlangan maxsulot ishlab chiqarish quvvatiga ega.
Rux xomashyosining tavsifi. Tabiatda rux asosan sulfid holatida uchraydi. Bir xil rux birikmalari–bu kislorod bilan bog‘langan oksid zaxiralaridir. Sanoatda keng tarqalgan va ishlab chiqarishda tushgan bu kompleks rux - qo‘rg‘oshin sulfidli polimetal mis rudalardir. Bu rudalarda asosiy metallardani tashqari, yana mis, kadmiy, nodir va kamyob metallar bor. Zamonaviy rudalarda ruxning miqdori 1,5 %, rux-qo‘rg‘oshin rudalarda esa 1,0 - 1,5 % Zn va 0,4 - 1,5 % Pb bor. Burudalarni qayta ishlashdan oldin boyitiladi. Asosiy boyitish usuli-selektiv flotatsiyadir. Oldin rudadan kollektiv rux-qo‘rg‘oshin boyitmasi olinib, keyin u alohida rux va qo‘rg‘oshin boyitmalariga ajratiladi. Sulfidli rudalarda rux asosan sfalerit-ZnS shaklda uchraydi. Oksidlangan rudalarda rux karbonat ZnCO₃ (smitsonit) va gidrotruxiy ZnCO₃ * 3Zn(OH)₂va silikat (valletit Zn₂ SiO₄) turlarda uch­raydi. Ruxni boyitmaga o‘tish darajasi 70-85 % tashkil qiladi. Rux boyitmasini taxminiy miqdori, %: Zn 40 - 60; Pb 0,2 - 3,5; Cu 0,15 - 2,3; Fe 2,5 - 13; S 30 - 35; Ca 0,1 - 0,5; As 0,03 - 0,3; Sb 0,01 - 0,07; Cd 0,001 - 0,013; In 0,001 - 0,07. Boyitmani may­daligi 30-35% (-75 mkm)-70-90% (-75 mkm) masofada o‘zgara­di. Boyitmani muhim texnologik xususiyatlari bo‘lgan: zichlik-3,4 - 4,3 g²/sm³; to‘qilmoq massasi 1,9 - 2,3 g/sm, namlik 10 - 16 %, quritilgandan keyin 6 - 8 %.
Sulfidli rux xomashyosini bevosita erkin holatiga takitlash mumkin. Masalan:
Zn S + H₂ = Zn + H₂ S
Ammo, kuchli tiklovchi moddalar H vaCO samaradorli emasdir. Masalan, keltirilgan reaksiya uchun 1000 ⁰Cda muvozanat konstanta­si teng:
Kp = Pzn * PH₂s / PH₂ = 2,1 * 10^-4
Bundan xulosa-yuqori xarorat va bosimlarda ham tiklanish mahsu­lotlarini chiqishi judayam kam. Amaliyotda sulfidlarni oksidlantirikeyin afzalroqdir.
Sanoatda ZS ni ZnOga oksidlanishini pirometallurgiya usul bilan amalga oshiriladi. ZnOni tikllanishi esa pirometallurgiya yoki gidrometallurgiya usullar bilan amalga oshirishi mumkin. Oxirgi usul bo‘yicha ZnO ni sulfat kislotasida eritib elektroliz yordamida erkin metal olinadi.
Ruxni sulfide eboyitmasidan ajratib olish Zn S, ZnO va Zn larni xususiyatlariga bog ‘likdir. Ruxni oksid va sulfide yuqori xa­roratda eriydi. Masalan, ZnS atmosfera bosimida 1200⁰C ziyod xaro­ratda porlanadi va 2000 ⁰C gacha erimaydi. ZnO esa 1975 ⁰C suyuq ho­latiga o‘tadi. Shuning uchun ZnS ni ZnO ga oksidlanishini yuqori xaroratlarda katta tezlik bilan yuborilishi mumkin. Rux sulfidini oksidlanishi ekzotermikdir va jarayon uchun qushimcha yoqilgi sarflamaydi.
Ruxni oksiddan tiklash uchun ko‘p energiya sarflanadi. Shuning uchun pirometallurgik tiklanish yuqori xarorat va tiklovchi moddaning miqdorligi dab oriladi. Elektrolitik tiklanish ham elektr quvvatini kattaxajmda sarflanishi bilan bog‘liqdir. Metallik rux oson suyuq holatga o‘tadi erish xarorati 419⁰C, 907⁰Cda par holatiga o‘tadi, shuning uchun pirometallurgik tiklanishda rux parholatida ajralib chiqadi.
Piro va gidro metallurgik usullarni xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Pirometallugik usulda yakunlovchi mahsulot bo‘lib g‘ovak kuydirma (kuyindi) olinadi. Kuydirish davrida modda oldin oltingugurtni yo‘qotib, keyin qotishma shaklga o‘tadi. Qotishma olish uchun xarorat1300-1400^0Cgacha ko‘tarilishi kerak. Buning lomeratsiya jarayonida amalga oshiriladi. Aglomerat keyinchalik qattiq uglerod yordamida tiklanadi.Gidro metallurgic usul bo‘yicha kuydirishni 900-1000⁰Cda garokkukun olishga qaratiladi. Olingan kukun sulfat kislotasida eritiladi. Eritmadan rux elektroliz bilan erkin xolatida ajratib olinadi, sulfat kislotasi esa regeneratsiya bo‘lib qaytadan tanlab eritishga yuboriladi.
Rux boyitmasini yuqori xaroratda oksidlantirish, hozirgi payt­da, asosiy texnologik usuldir. Kanadada olib brogan izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, rux sulfidini eritmadagi kislorod bilan ham oksidlantirsa bo‘lar ekan:
ZnS + O₂ (eritmada) + H₂S (eritmada) = Zn SO₄ + S⁰ + H₂O
Jarayon avtoklavda 100^0Cdan ziyod va umumiy bosim 10⁵Padan yuqori sharoitlarda olib boriladi. Sanoatda bunday texnologiyani qo‘llash qiyindir.
Texnologik sxemalarni tahlili shuni ko‘rsatib turibdiki, jarayon bir necha bosqichdan iboratdir. Amaliyotda esa, sxemalar ancha murakkabroqdir.
Bunga ikkita sabab bor:
1) xomashyoda mavjud bo‘lgan birqator ruxga yo‘ldosh elementlarni ajratib olish kerakligi;
2) xomashyoni qaytaishlash uchun tayyorlash jarayonlarni tashkil etish.
Dunyo miqyosida taxminan 20% pirometallurgik va 80% rux pirometallurgik usullar bilan olinadi.

MDX davlatlarida rux zahiralari 1-jadval

Davlatlar	Konlarnisoni	Zahiralar,mln. t