Entimema. Epixeyrema. Polisillogizm, onıń túrleri. Soritler

Entimema. Epixeyrema. Polisillogizm, onıń túrleri. Soritler
Qısqartılǵan sillogizmniń túri entimema (grek. «intimos» – oyda, aqılda) dep atalıp, ol qısqartılǵan keskin sillogizmdi ańlatıp, onda tiykarlardıń birewi yaki juwmaq túsirilip taslanadı. Entimemalar adamlar arasındaǵı qatnasta keńnen qollanıladı. Mısalı: Bizler Ózbekistan puqaralarımız, sol sebepli, jayǵa iyelik etiw huqıqına iyemiz. Bul entimemada úlken tiykar túsirilip taslanǵan.
Ózbekistannıń barlıq puqaraları jayǵa iyelik etiw huqıqına iye.
Bizler − Ózbekistannıń puqaralarımız.
Bizler jayǵa iyelik etiw huqıqına iyemiz.
Praktikada kishi tiykar túsirilip taslanǵan sillogizm siyrek ushırasadı. Mısalı, Hár bir kásip paydalı, sol sebepli, temirshilik kásibi paydalı. Bul jerde «Temirshilik isi – kásip» degen kishi tiykar túsirilip taslanǵan.
Bul sillogizmde tek ǵana tiykarlardı túsirip taslamay, juwmaqtı da túsirip taslawımızǵa boladı. Mısalı: Barlıq studentler shın kewili menen oqıwı tiyis, al sen bolsa studentseń. Bul jerde «Sol sebepli sen shın kewiliń menen oqıwıń tiyis degen» juwmaq túsirilip taslanǵan.
Entimema qayta − qayta belgili shınlıqlardı aytpaw ushın qollanıladı. Aristotel entimemanı ritorikada logikalıq inandırıwdıń sınalǵan usılı dep ataydı. Ol tıńlawshınıń sóylep atırǵan adamnıń pikiriniń izinen hámme waqıtta quwıp jete almawı menen túsindiriledi. Aristotel óziniń «Ritorika» degen shıǵarmasında mısallar menen bayıtılǵan shıǵıp sóylewlerdiń isenimli ekenligin aytadı, biraq onıń pikirinshe, entimemalar menen bayıtılǵan sóylewlerdiń kóbirek tásirsheńlikke iye bolatuǵınlıǵın kórsetip ótedi.
Entimemalarda kópshilik jaǵdayda úlken tiykar túsirilip taslanadı, sebebi onda, ádette, ulıwma túsinik bolıp, ol hámmege belgili shınlıqtı ańlatadı. Entimemanıń unamlı da, unamsız da tárepleri bar. Onıń unamlı tárepi − entimemasız oylardıń almasıw processi belgili dárejede páseygen bolar edi. Belgili bolǵan oylardı tolıq túsirip taslawǵa boladı.
Unamsız tárepi – entimemada tolıq sillogizmge salıstırǵanda logikalıq qáteni tabıw qıyın keshedi.
Quramalı-qısqartlıǵan sillogizmniń forması retinde epixeyremanı alıp qarawımızǵa boladı. Epixeyrema (grek. sózi - topılıw) quramalı-qısqartılǵan sillogizm bolıp, onda eki tiykar da qısqartılǵan ápiwayı sillogizmlerden (entimemalardan) turadı. Hár bir epixeyremanıń quramında úsh – eki tiykarlıq hám bir tiykarlıq sillogimzlerdiń juwmaqlarınan quralǵan sillogizmdi bólip kórsetiwimizge boladı. Eń keyingi sillogizm juwmaqlawshı nátiyjeniń tiykarına qoyıladı. Mısalı:
Ayırım qastan islengen jınayatlar júdá qáwipli, sebebi olar puqaralardıń ómirine qas etiwshilik penen baylanıslı.
Urlıq – qastan islengen jınayat, sebebi olar aldınnan oylanıp isleniledi.
Sol sebepli, ayırım urlıqlar – júdá qáwipli jınayatlar.
Bul sillogizmniń hár bir tiykarı – entimema. Egerde entimemalardı tolıq sillogizmlerge aylandırsaq, onda tómendegi mazmundı alamız:
Aldınnan oylanılǵan jınayatlar – qastan islengen jınayatlar.
Urlıq aldınnan oylanıp islenedi.
Urlıq − qastan islengen jınayat.
Ayırım qastan islengen jınayatlar júdá qáwipli.
Urlıq − qastan islengen jınayat.
Ayırım urlıqlar – júdá qáwipli jınayatlar.
Epixeyrema aytıslarda, diskussiyalarda quramalı oy juwmaǵın eki tiykar hám bir juwmaqtan turatuǵın ápiwayı sillogizm formasında keltiriw qolaylı bolǵanda keńnen paydalanıladı.
Joqarıdaǵı quramalı pikirlerden basqa olardıń keń tarqalǵan túrlerine toqtap óteyik.
Berilgen pikirlerden juwmaqtıń alınıwı, pikirler arasındaǵı logikalıq baylanıstıń xarakteri boyınsha deduktivlik oy juwmaǵın shártli oy juwmaǵı, shártli keskin oy juwmaǵı, bóliwshi keskin oy juwmaǵı, shártli bóliwshi oy juwmaǵı túrlerine bóliwge boladı.