|
biykarlawshı modus (nodus tollens) bolıp onda keskin ótkerme nátiyjeniń shınlıǵın, al juwmaq tiykardıń shınlıǵın biykarlaydı. Biykarlawshı modusta kishi tiykardaǵı nátiyje, al juwmaqta úlken tiykardıń negizi biykarlanadı. Pikirlew nátiyjeni biykarlawdan negizdi biykarlawǵa baǵdarlanadı. Formulası: A→B, B emes
A emes
Simvolikalıq jazılıwı:
p→ q, q
p
Mısalı, Eger jawın jawsa, onda kóshe ıǵal boladı.
Kóshe ıǵal emes.
Jawın jawmaǵan.
Taǵı bir mısal keltireyik. Eger gúwalar shaqırılmasa, onda tergew háreketiniń processuallıq tártibi saqlanbaǵan boladı.
Gúwalar shaqırılmaǵan.
Tergew háreketiniń processuallıq tártibi saqlanbaǵan.
Biykarlawshı modus negizdi biykarlawdan nátiyjeni biykarlawǵa ótiwi de múmkin, biraq juwmaq problemalı boladı.
A→B, A emes
B (?)
Mısal: Eger jawın bolsa, onda kóshe ıǵal.
Jawın jawmaǵan.
?
Shártli sillogizmde eki tiykar da shártli pikirler boladı.
Eger A, onda B.
Eger B, onda C.
Nátiyje: eger A, onda C.
Ápiwayı keskin sillogizmnen basqa da sillogizmler bar. Olar quramalı (keńeytilgen), qısqartılǵın hám quramalı-qısqartılǵan dep ataladı.
Oy juwmaǵınıń quramalı forması dedukciyanıń barlıq elementlerin, yaǵnıy úlken tiykardı, kishi tiykardı hám juwmaqtı óz ishine qamtıydı. Qısqartılǵan sillogizm oy juwmaǵında qanday da bir elementtiń, yaǵnıy úlken tiykardıń yaki kishi tiykardıń yaki juwmaqtıń joq bolıwı menen anıqlanadı. Quramalı-qısqartılǵan sillogizmler bir neshe qısqartılǵan sillogizmlerdiń bir biri menen baylanısqan kópligin beredi. Olarǵa toqtap óteyik. Quramalı sillogizmniń bir túri retinde polisillogizmdi alıp qarawımızǵa boladı.
Polisillogizm latın sózinen alınıp, «kóp» degendi ańlatadı. Ol quramalı sillogizm bolıp, bir neshe sillogizmlerdiń baylanısın beredi. Eki yamasa bir neshe ápiwayı keskin sillogimzlerden turadı. Olar bir biri menen baylanısqan bolıp, bul baylanısta sillogizmniń birewiniń juwmaǵı basqasınıń tiykarın beredi. Polisillogizmniń progressivlik hám regressivlik eki túrin bólip kórsetiwge boladı.
Progressivlik polisillogizm dep aldındaǵı sillogizmniń juwmaǵı keyingisiniń úlken tiykarına aylanatuǵın polisillogizmniń bir túrine aytamız. Mısalı:
Barlıq adamlar – aqıllı maqluqatlar.
Barlıq aqıllı maqluqatlar logikalıq pikirlew uqıplılıǵına iye bolıwı tiyis.
Juwmaq: Barlıq adamlar logikalıq pikirlew uqıplılıǵına iye bolıwı tiyis.
Barlıq adamlar logikalıq pikirlew uqıplılıǵına iye bolıwı tiyis.
Universitettiń barlıq studentleri – adamlar.
Juwmaq: Universitettiń barlıq studentleri logikalıq pikirlew uqıplılıǵına iye bolıwı tiyis.
Bul sillogizmdegi aldınnan berilgen sillogizmdi prosillogizm dep, al keyingi sillogizmdi episillogizm dep ataymız. Berilgen terminlerdiń birinshi háripleri ańızlıq qaharmanlardıń – Prometey hám Epimetey atlı egiz aǵalı-inilerdiń atlarınan alınǵan. Prometey qudaylardan ottı urlap alǵan hám bilim shıraǵın adamlarǵa sawǵa etken. Ol aldınnan kóre bilgen, mudamı alǵa umtılǵan. Epitemey óziniń aǵasınan bolıp atırǵan waqıyanı waqıyadan keyin oylap pikirlewi menen parıqlanǵan.
Regressivlik sillogizm − aldıńǵı sillogizmniń juwmaǵı keyingi sillogizmniń kishi tiykarına aylanatuǵın polisillogizmniń bir túri. Mısalı:
Omırtqalılar – haywanlar.
Jolbarıslar – omırtqalılar.
Juwmaq: Jolbarıslar – haywanlar.
Haywanlar – organizmler.
Jolbarıslar – haywanlar.
Juwmaq: Jolbarıslar – organizmler.
Organizmler – máńgi emes.
Jolbarıslar – organimzler.
Jolbarıslar – máńgi emes.
Bul oy juwmaǵı menen birlikte kúndelikli turmısımızda, ilimiy iskerlikte, oqıw, tárbiya processinde, iskusstvoda qısqartılǵan sillogimzler de belgili orınǵa iye. Olar xabardı tez qayta islep, jetkerip beriw, quramalı operaciyalardı tezletiw múmkinshiligin beredi. Qısqartılǵan túrde pikirlew «oydıń stenogrammasın» ańlatadı. Qısqartılǵan sillogizmlerdiń sorit hám entimema dep atalatuǵın túrlerin bólip kórsetiwimizge boladı.
Sorit grektiń «soros» sózinen alınıp, úyinshik degendi ańlatadı. Ol polisillogizmniń qısqartılǵan forması bolıp, eki figuraǵa iye boladı. Olar progressivlik (goklenievlik) sorit hám regressivlik sorit (aristotellik) dep ataladı.
Progressivlik sorit progresivlik polisillogizmnen alınadı. Onda keyingi sillogizmlerdiń úlken tiykarın beretuǵın aldıńǵı sillogimzlerdegi juwmaq túsirilip taslanadı. Progressivlik soritti sorittiń bul figurasına birinshi ret dıqqat awdarǵan Marburg professorı Rudolf Goklenniń (1547-1628 j.j.) húrmetine goklenievlik sillogizm dep te ataydı. Joqarıda keltirilgen mısaldan progressivlik soritti keltirip shıǵarayıq:
Barlıq adamlar – aqıllı maqluqatlar.
Barlıq aqıllı maqluqatlar logikalıq pikirlew uqıplılıǵına iye bolıwı tiyis.
Barlıq adamlar logikalıq pikirlew uqıplılıǵına iye bolıwı tiyis.
Universitettiń barlıq studentleri – adamlar.
Juwmaq: Universitettiń barlıq studentleri logikalıq pikirlew uqıplılıǵına iye bolıwı tiyis.
Regressivlik sorit regressivlik polisillogizmnen aldıńǵı sillogimzlerdegi juwmaqlardı hám keiyngidegi tiykarlardı shıǵarıp taslaw jolı menen kelip shıǵadı. Bul soritti birinshi ret izertlegen Aristoteldiń húrmetine onı aristotellik sorit dep te ataydı. Joqarıda keltirilgen regressivlik polisillogizmniń mısalı tiykarında regressivlik sorittiń payda bolıwın keltirip óteyik:
Omırtqalılar – haywanlar.
Jolbarıslar – omırtqalılar.
Juwmaq: Jolbarıslar – haywanlar.
Haywanlar – organizmler.
Jolbarıslar – haywanlar.
Organizmler – máńgi emes.
Jolbarıslar – máńgi emes.
Do'stlaringiz bilan baham: |
