Фалсафада инсон муаммоси



Download 48,5 Kb.
bet1/3
Sana21.02.2022
Hajmi48,5 Kb.
#27299
  1   2   3
Bog'liq
falsafa 1


www.arxiv.uz

Фалсафада инсон муаммоси
Режа:


1. Фалсафа тарихида инсон муаммоси тугрисидаги фалсафий карашлар.
2. Инсон биосоциал мавжудот сифатида.
3. Инсон хаёти, улими ва мангулиги муаммолари.


Фалсафа тарихида инсон муаммоси тугрисидаги фалсафий карашлар

Инсон тугрисидаги илк тасаввурлар фалсафа майдонига келишидан анча аввал хам булган. Булар табиат ва инсон нисбати тугрисидаги эртакларда, турли асотирларда (мифларда) ифодаланган энг содда фикрлар эди. Айни шу фикрлар асосида ва улар билан алокадорликда инсонни фалсафий тушунишга доир таҳлимотлар юзага келади. Инсон ва унинг мохияти хакидаги дастлабки бундай фалсафий таҳлимотлар Кадимги Хиндистон, кейинрок Хитойда ривож-ланди.


Кадимги Хиндистон фалсафасида бу масала "инсон каердан пайдо булган", "биз каерда яшаймиз", "каекка караб бораяпмиз" каби саволлар тарзида куйилиб бу саволлар тарзида куйилиб, бу саволларга берилган жавобларда инсоннинг ижтимоий - маҳнавий мохиятини тахлил этиш билан бирга унинг барча жонли мавжудотлар билан умумийлигига хам эҳтибор каратилган.
Инсон муаммоси тахлилида хитойлик Конфуцийнинг таҳлимоти алохида ажралиб туради. унинг фалсафий карашларида инсоннинг ахлокий табиати, оиладаги хаети ва давлатни бошкариши масалалари катта урин олган. Гарчи Конфуций таҳлимотида табиат масалалари алохида ва бевосита урин олмаган булсада "осмон" ва "осмон хукми" тушунчаси хийла катта салмокка эгадир. "Осмон хукми" - бу такдир булиб, инсон хаёти ва улими унинг томонидан белгилаб куйилган.
Конфуцийнинг "узинга нимани истасанг, бошкаларга хам уни раво кур", деган фикрида инсонийлик, кишиларга иззат хурмат курсатиш йуллари ифодаланган. У яна билиш - инсонни билишдир, деб айтган эди.
Конфуцийчилик билан енма ен мавжуд булган даосизм (дао - йул демакдир) фалсафий мактаби вакиллари хам инсон муаммосини жиддий тадкик килганлар. Бу мактаб вакиллари таҳлимотига кура инсон узининг хаетида дао - бутун Оламнинг уз узидан келиб чикиши, ривожланиши ва бархам топишининг доимий табиий конунларига амал килиб яшаш керак. Яҳни, унинг барча хатти-харакатлари Олам конунлари ва инсоний табиатга мос булмоги лозим.
Тасаввуф таҳлимотига кура, инсон борликдаги энг мукаммал мавжудот булиб, узида оламнинг мохиятини жам этади. Шунга кура борлик - дуне оламу кабир булса, инсон олами сагирдир. Агар Коинот микесида борликнинг бирлиги худода ифодаланса, хоссалари куринишининг ифодаси - инсондир. Инсон тинимсиз уз-узини билиш оркали комиллик даражасига эришиш имкониятига эга.
Ислом фалсафаси вакиллари инсон муаммосининг барча асосий жихатлари билан шугулландилар. Жумладан, уларни инсоннинг келиб чикиши, унинг оламда тутган урни, вокеликни узлаштириш имкониятлари, эзгулик йулини танлаган инсоннинг идеали ва хакозо масалалар кизиктирган эди. Бу масалаларни тахлил этиш натижасида Форобий инсоннинг барча мавжудотларидан фарки акл идрокдадир, деган хулосага келган булса, Ибн Сино аклнинг узини умумий карашлар ва алохида нарсалар тугрисида фикр юритишга кодирлик шаклида талкин килади.
Бу муаммо хакидаги Берунийнинг фикрлари хам ахамиятлидир. У инсоннинг Худо томонидан яратилганлигини курсатиб, айни вактда унинг бутун хаети ва жисмоний тузилиши жугрофик омиллар билан хам боглик эканлигини курсатиб шундай деган эди: "инсон танаси, ранги, хакикий киефаси, табиий белгилари факат келиб чикишигагина эмас, балки тупрок, сув, хаво ва турар жойига хам богликдир".
Инсон муаммоси тахлили янги замон фалсафасининг барча бос- кичларидан эгаллаган урни, тутган ахамиятига кура утмиш даврларида мавжуд булган таҳлимотлардан сифат жихатидан фаркланди. Уйгониш даври тафаккурида утмишдаги таҳлимотларнинг биронтасида булмаган хол - инсонни бетакрор индивидуалликларнинг йигиндиси сифатида олиб караш бошланди, инсоният бетакрор инсонлардан ташкил топгани курсатилди. Бундан эса тирик табиатда булганидек, инсон табиатининг хам бир хил эмаслиги, айни пайтда инсони билан инсониятнинг манфаатлари муштараклашадиган мухим нукталар борлиги тугрисида хулосалар чикарилади.
Бу давр фалсафасида биринчидан, инсон, унинг алохидалик сифати ва имкониятларининг чексизлиги масаласи турса, иккинчидан, индивидуализм, эгоизм (худбинлик), манфаатпарастликнинг хам фалсафий тахлиллари курина бошланди. "Инсон инсонга бури", "хамманинг хаммага карши уруши" кишилар хаетининг табиий холати ( Т. Гоббс), деган карашлар келиб чикиши тасодиф эмас эди.
Немис мумтоз фалсафаси асосчиси И. Кант учун "инсон дунёдаги энг асосий мавжудотдир". У бир томондан, табиатга тегишлидир, иккинчи томондан - ахлокан эркин ва, учинчидан, доимо кадриятлар билан иш куради. Бу сифатларнинг биринчисида инсон зарурият олдида турса, икинчисида маҳнавий эркинликка эгадир.
Инсон муаммоси З. Фрейд асос солган рухий тахлил фалсафасида катта урин тутган. Унинг фикрича инсон онги ёрдамида узининг "МЕН"ига хам эга булади. Айни вактда унда инсон рухининг олий катлами - "суперМЕН" хамда энг паст кучли катлам "У"хам фаркланмоги лозим. Булар биргаликда олингандагина инсон уз рухий борлигини тушунтира олади.
ХХ аср фалсафасида инсон муаммосини алохида урганишни максад килиб куйган экзистенциалистлар (Ясперс, Хайдегер, Сартр, Камю ва бошк.) нуктаи назарига кура, индивид эзгулик ва евузликдан бирини танлаши масаласи фалсафий муаммолар марказида турмоги лозим.
Инсон биосоциал мавжудот сифатида
Хозирги замон инсон фалсафасининг мазмуни давр куйган масалаларга жавоб бериш билан такозолангандир. Хакикатдан хам инсоният хозирги вактда илмий билимлар ва долзарб хаётий муаммоларни хал этиш учун зарур булган илмий техникавий ва маданий воситалар етишмаётганлигини эмас, балки бу воситалардан донолик билан фойдаланишмаётганлигини яккол сезмокда. Бу донолик марказида доимий кадриятлар хисобланган тинчлик, донолик, ижтимоий адолат ва бошкалар туради.
Антропогенез доирасида инсоннинг биологик табиати билан иж- тимоийлиги нисбатини аниклаб олиш мухимдир. Умуман олганда бу муаммони урганиш инсоннинг энг кадимги тарихидан бошлаб долзарб булиб келмокда. Негаки, инсоннинг айни бир вактнинг узида хам жонли табиатга, хам жамиятга мансублиги хар доим купгина масалаларни келтириб чикариши билан бирга тугридан тугри, принципиал жихатидан дунекараш масалаларини хам кун тартибига куяди. Буни Арастунинг, инсон "сиесий хайвондир", деган сузларида ифодаланган маънодан хам билса булади.
Хакикатдан хам Homo sapiens тури биологик жихатдан Homo уругининг Homo hofilis (кобилиятли одам), Homo erectus (тикка юрувчи одам) каби турларидан фарк килинмасада, лекин бир хил сезиш органлари, бир хил кон айланиши, мускул, нафас олиш, суяк тизимлари ва хакозоларга эгадир.
Булардан келиб чикиб инсоннинг барча хатти - харакатлари, орзу истаклари ва фаолияти турлари охир окибатда биологиявий такозо этилган дейишга асос борми? Фалсафа тарихида бунга икки хил: инсон белгиловчи томонига кура, биологик мавжудот ва инсон ижтимоий мавжудот, ижтимоийлик унинг биологиявий табиатини охир окибатда белгилайди, деган жавоблар берилган.
Биринчи хил жавоб тарафдорларидан баҳзилари хозирги замон социобиология илми далилларига таяниб шундай мулохаза юритадилар: инсон хатти - харакатининг асосий стереотип куринишлари буйича барча сут эмизувчиларга анча якин. Узига хосликларига кура эса инсон узининг бевосита утмишдошлари булган гурухга мансубдир.
Фрейд ва унинг тарафдорлари таҳкидлашича, инсон хам бутун хайвонот дунёсида булгани каби хилма - хил инстинкт туфайли харакат килади. Биринчи уринда улар ичида инсон авлодини давом эттириш, жинсий инстинкт туради. Шу билан бирга инсон узида фаолиятини маҳнавий, хукукий чекловчи ижтимоийлик сифатлари булгани учун бошка хайвонлардан фарк килади. Бу ижтимоий сифатлар туфайли инсон узининг шахвоний хирсини чеклаши лозим булади.
Иккинчи нуктаи назарга кура (А. Н. Леонтғев ва б.), одам боласи инсон булиш кобилияти билан тугилади. Бу уринда табиат томонидан белгиланган ва инсон томонидан давом эттирилган хусусиятлар соков, кар, кур булган болаларда кандай намоён булиши устида утказилган тажриба якунлари хам катта ахамиятга эга. Москва университети психология факулғтетида утказилган тажриба жараёнида уларга дастлаб ёзиш куникмалари ургатилди. Ундан кейин эса улар аста секин гапиришга, Бройл алифбоси буйича укишга ургатилди. Натижада, табиий кур, соков ва карлигича колганлари холда улардан турттаси унивеститетни тугатган.
Куриниб турибдики, инсоннинг ижтимоий мохиятини биринчи уринга куйиш жиддий асосга эга. Агар бунинг ёнига инсоннинг баҳзи биологиявий хусусиятлари хам ижтимоий сабаблар билан белгиланиши кушилса, далиллар янада асосли булади. Масалан, Ер юзининг ижтимоий - маданий ривожланиши юксак боскичга кутарилган минтакаларида одамларнинг эрта вояга етиши, согломлиги, буйдорлиги ва узок яшаши кузатилади. Кам ривожланган минтакаларда эса унинг акси учратилади.
Инсоннинг фалсафий тахлил этиш доирасида бу икки хил караш бир -бирини тулдиришини хам курмаслик мумкин эмас. Демак, инсон биоижтимоий мавжудот деб каралмоги лозим. Бу инсонда биологиявийликнинг ижтимоий такозоланганлигини ва ижтимоийликнинг билогик заминлари борлигини курсатади.

Инсон ривожланишида биологиявий ривожини ижтимоий - маданий ривожланиш боскичига утиши билан юзага келган бу бирлик унинг мохиятини белгилайди.





Download 48,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish