|
Fan madaniyatini ko’rinishi va jabhasi sifatida
Fan madaniyatga kiradimi yoki yo’qmi?
Fanni madaniyatni bir ko’rinishi desa bo’ladimi?
Fanni madaniyat doirasidan tashlamoqchi bo’lgan, ya’ni fanni madaniyatga bevosita aloqasi yo’q deydigan tadqiqotchilar ham bor. Ularni fikricha, madaniyat - inson yaratgan va foydalanadigan belgilar tizimidir. Semiotik - madaniyatshunoslar ( Yu.M. Loytman) O Savranskiy) madaniyatni belgili tomoniga urg’u beradilar.
Fanda esa, deydi ular, eng muhimi belgi, ifodalash emas, balki obrazlar, tasavvurlar, ma’nolardir. To’g’ri, fan ham belgilar bilan ish ko’radi, lekin ular ilmiy tadqiqot uchun ikkinchi, uchinchi darajali jihatlar.
Shuning uchun, ularning nuqtai nazarlariga ko’ra fan madaniyat jabhasiga kirmaydi, madaniyatni mohiyatini namoyon qilmaydi.
Lekin ko’pchilik tadqiqotchilar bu fikrga qo’shilmaydilar.
Inson yaratgan va ma’no bergan har qanday narsa, predmet bo’lmasin, jarayon bo’lmasin, muassasa bo’lmasin, madaniyatdir, madaniyatga kiradi. Inson yaratgan qadriyatlar madaniyat olamini tashkil qiladi. Fan predmet emas. Lekin fan insonlar yaratgan muassasalar tarkibiga kiradi.
Madaniyat orqali inson o’zini mohiyatini, insoniyligini, qadriyatlar yarata olish qobiliyatini namoyon etadi.
Fan orqali ham inson o’zini yaratuvchanlik qobiliyatini o’stiradi, ilmiy qadriyatlar yaratadi, tabiatda uchramaydigan predmetlar va texnologiyalarni ko’radilar, aqliy va insoniy jihatlarini tabiatga, koinotga tarqatadi.
San’at va ma’naviyatda harakatlantiruvchi, rivojlantiruvchi kuch badiiy, intellektual ijoddir.
Fanning harakatlantiruvchi kuchi ilmiy ijoddir.
Ijod - madaniyatni yaratuvchisi, mohiyati, namoyon etish mexanizmidir.
Demak, inson madaniyatni yaratadi.
Shu bilan birga, insonning faoliyatini o’zi bajarish shakli, tarzi moxirlik takomillashtirish nuqtai nazaridan madaniy darajasiga ega bo’lishi mumkin "mehnat madaniyati", "siyosiy madaniyat", “iqtisodiy tafakkur madaniyati" kabi tushunchalar inson faoliyatini madaniy me’yorini ifodalaydilar.
Fanda amalga oshiriladigan ilmiy faoliyat ham o’zini madaniy darajalariga tarzi va siymosiga egadir. Bu maxsus tushunchalarda aks etilgan.
1. Mantiqiy tafakkur madaniyati (fikrlash izchilligi, murakkab normani soddalashtirilgan hukmlar orqali tavsiflash, ziddiyatsiz, bayon etish chiroyli stilistika)
2. Dialektik tafakkur madaniyati
3. Uslubiy tafakkur madaniyati
4. Ilmiy ijod madaniyati
5. Nazariy tafakkur madaniyati (Ibn Rushd, Al-G’azzoliy, Getel’, Shopengauer, Markslarni ijodi)
V.J. Kelleni fikricha, san’at va fan madaniyat tizimida turli jabhalarni egallaydi. Fan, deydi olim, madaniyat funksiyasini (vazifasini) bajaradi va shuning uchun madaniyat hodisasi sifatida olib qaralsa bo’ladi, qachonki u (fan) qo’lga kiritgan bilim inson olamini ifodalovchisi, omili bo’lsa, insonga qarasa, unga munosabatda bo’lsa
(Kelli V.J., Nauka kak fenomen kul’tur* nauka i kul’tura M., 1984 s 8)
Hodisa, jarayon nuqtai nazarda fan jamiyatda mavjud, demak tarixni ma’lum madaniyat tizimini tarkibiga qo’shilgan.
Qadimgi misrliklarni bilimi koxinlarni qo’lida bo’lgan, ezoterik (yepok) xarakterda bo’lgan.
Qadimgi Hindiston madaniyatida kishilar inson, olam haqida chuqur, hatto hozirgi zamon fanini hayratda qoldiradigan bilimlarga ega bo’lishgan. Lekin ular g’ayriilmiy, mistik qobiqqa o’ralgan (Yoga maktabi).
Qadimgi Yunon fani ochiq, tizimli, tanqidiy, refleksiya, interubchektiv belgilaga ega bo’lgan.
Madaniyat insoniy me’yor, inson taraqqiyoti fanda ham insoniy me’yor bor, u orqali inson taraqqiy etadi.
Xulosa
Falsafaning ijtimoiy ong tizimida tutgan o'rni, jamiyat va shaxs hayotidagi ahamiyati nimadan iborat, degan masala hamma davrlarda ham dolzarb bo'lgan. Ayniqsa, tarixiy taraqqiyotning tub burilish davrlarida falsafaning asl mohiyatini bilish, uning usul va g'oyalari kuchidan foydalanish muhim ahamiyat kasb etgan.
Falsafa kishilarga olam to'g'risida yaxlit tasavvur beradi, boshqa fanlar esa, uning ayrim jihatlarini o'rganadi. Masalan, biologiya o'simlik va hayvonot dunyosini, turlarining kelib chiqishi, o'zgarishi va takomillashib borishi kabi masalalarni o'rganadi. Umuman, rivojlanish jarayonining o'zi nima, uning mohiyati qanday? Masalaning aynan shu taxlitda qo'yilishi ilmiy muammolarni falsafiy masalaga aylantiradi.
«Filosof» so'zini ham yuqorida aytganimizdek, ilk bor buyuk matematik va mutafakkir Pifagor qo'llagan. Bu tushunchaning ma'nosini u Olimpiya o'yinlari misolida quyidagicha tushuntirib bergan: anjumanga keladigan bir guruh kishilar bellashish, kuch sinashish, ya'ni o'zi va o'zligini namoyon etish uchun, ikkinchi bir guruh — savdo-sotiq qilish, boyligini ko'paytirish uchun, uchinchisi esa, o'yindan ma'naviy oziq olish, haqiqatni bilish va aniqlashni maqsad qilib oladi. Ana shu uchinchi guruhga mansub kishilar, Pifagor talqiniga ko'ra, faylasuflar edi. Bu, bir qarashda, oddiy va jo'n misolga o'xshaydi. Ammo uning ma'nosi nihoyatda teran. Chunki, inson umri ham shunday. «Dunyo teatrga o'xshaydi, unga kelgan har bir kishi sahnaga chiqadi va o'z rolini o'ynab dunyoni tark etadi», degan fikr bejiz aytilmagan. Kimdir bu dunyoga uning sir-asrorlari to'g'risida bosh ham qotirmasdan kelib ketadi, umrini yeyish-ichish, uy-ro'zqor tashvishlari bilan o'tkazadi. Boshqasi — nafs balosiga berilib, mol-mulkka ruju qo'yadi. Uchinchisi esa, olam hikmatlarini o'rganadi, umrini xayrli va savob ishlarga sarflaydi, boshqalar uchun ibrat bo'larli hayot kechiradi.
Qadimgi davrlarda har tomonlama chuqur bilim va katta hayotiy tajribaga ega bo'lgan, inson ma'naviyatini boyitish va haqiqatni bilishga intiluvchi kishilarni faylasuf deb ataganlar. Fozil va komil insonlargina falsafa bilan shug'ullanganlar. Aslida, o'sha davrlarda falsafani o'rganish deyilganda, ilmning asoslarini egallash ko'zda tutilgan. Grek mutafakkiri Geraklit (eramizdan avvalgi 520—460 yillarda yashagan) shogirdlariga murojaat qilib, «Do'stim, sen hali yoshsan, umringni bekor o'tkazmay desang, falsafani o'rgan», deganda aynan ana shu haqiqatni nazarda tutgan. Boshqa bir buyuk grek faylasufi Epikur (eramizdan avvalgi 470—399-yillarda yashagan) bu haqiqatni quyidagicha ifoda etgan: «O'z-o'zingni yerga urish, tubanlashish nodonlikdan boshqa narsa emas, o'zligingdan yuqori turish esa — faylasuflikdir». Xuddi shuningdek, Sharqda ham Konfutsiy va Moniy, Xorazmiy va Forobiy, imom Buxoriy va imom Termiziy, Beruniy va ibn Sino, Naqshband va Navoiy kabi donishmand bobolarimiz o'z hayotiy kuzatishlari va tajribalarini umumlashtirish, insonga xos xato va kamchiliklardan saboq chiqarish, bashariyat tomonidan to'plangan bilim va tajribalarni o'zlashtirish orqali faylasuf darajasiga ko'tarilganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
