Физика тайёрлади: ф м. ф н., доц. Насиров Т. З

физИКА

тайёрлади: ф.-м.ф.н., доц. Насиров Т.З.
Ўзбекистон геология фанлари университети
3-маъруза
Мавзу:
Турли муҳитларда электр токи. Вакуумда электр токи. Термоэлектрон эмиссия ва унинг вольт-ампер характеристикаси. Газлар ва суюликларда электр токи. Яримўтказгичлар. Яримўтказгичларнинг электр ўтказувчанлиги.
Тошкент - 2021

Маru’za rejasi

• Турли муҳитларда электр токи
• Вакуумда электр токи
• Термоэлектрон эмиссия ва унинг вольт-ампер характеристикаси
• Газлар ва суюликларда электр токи
• Яримўтказгичлар
• Яримўтказгичларнинг электр ўтказувчанлиги

Gazlarda elektr kuchi

Elektr tokining ionlashgan gazdan o’tishi gaz razryadi deb ataladi.
Faqat tashqi ionizatorlar ta’sirida mavjud bo’ladigan razryad mustaqil bo’lmagan gaz razryagi deyiladi.
Tashqi ionizator ta’siri tugagandan keyin ham saqlanib qoladigan razryad mustaqil gaz razryadi deyiladi.
+
_
V
mA
Ionlanish - isitish natijasida yoki nurlanish (ultrabinafsha, rentgen, radioaktiv va boshqa) ta’sirida atomning musbat zaryadlangan ionlarga va elektronlarga parchalanish jarayoni.
Rekombinatsiya deb – ionlanishga teskari jarayonga aytiladi: musbat va manfiy ionlar, musbat ionlar va elektronlar uchrashganlarida o’zaro qo’shiladilar va neytral atom va molekylalarni hosil qiladilar.
GAZLARNING O’TKAZUVCHANLIGI
Gazlarda elektr tashuvchi bo’lib elektronlar, musbat va manfiy ionlar xizmat qiladi.
Ionlanish energiyasi – molekyla (atom) dan bitta elektronni urib chiqarish uchun sarf bo’ladigan energiya.

Gaz razryadining volt-amper xarakteristikasi

BC bo’lakka to’g’ri keluvchi tok to’yingan tok deyiladi va uning qiymati ionizator quvvati bilan aniqlanadi.

OA bo’lakda Om qonuni bajariladi.

AB bo’lakda tok kuchining o’sishi sekinlashadi.

BC bo’lakda tokning o’sishi butunlay toxtaydi.

Mustaqil bo’lmagan
razryad
Mustaqil razryad

Mustaqil bo’lmagan gaz razryadi

IONIZATOR
АТОМ
ION
+
е
KATOD
ANOD
GAZ

MUSTAQIL GAZ RAZRYADI

Kuchlanish oshishi bilan ionizator hosil qilgan, elektr maydonida tezlashgan birlamchi elektronlar o’z navbatida gaz molekulalarini zarbali ionlashtira boshlaydi va ikkilamchi elektron, ionlarni hosil qiladi. Elektronlarning anodga yaqinlashib borishi bilan elektronlarning umumiy soni keskin oshib boradi. Bu CD bo’lakda tokning oshishiga sabab bo’ladi. Keltirilgan jarayon zarbali ionizatsiya deb ataladi.

Elektron zarbali ionizatsiya

АТОМ
ion
+
е
е
е
е
ion
+
ion
+м
АТОМ
АТОМ
АТОМ
АТОМ
е
е
ion
+м
ion
+м
Ionizatsiya sharti – elektronning kinetik energiyasi neytral atomning ionlash Ai ishidan katta bo’lishi kerak.

Elektronlarning katoddan emissiyasi

Termoelektron emissiya deb qizdirilgan katodning elektronlar chiqarish jarayoniga aytiladi.

Kuchlanish etarlicha katta bo’lganida elektr maydonida tezlashgan ionlar ham gaz molekulalarini ionlashga etadigan energiyaga ega bo’ladilar, bu esa ionlar oqimini keltirib chiqaradi.. Elektron oqimidan tashqari ion oqimi ham paydo bo’lganida kuchlanish o’zgarmaganda ham tok kuchi oshib boradi (DE bo’lagi).

MUSTAQIL RAZRYAD TURLARI

• милтиллама разряд – паст босимларда ҳосил бўлади.
• Uchqunli razryad – кучли электр майдон кучланганлиги остида атмосфера босими атрофидаги газда юз беради.
• Ёй разряди – юз беради:

а) кучли манбада юзага келувчи учқунли разрядда электродлар орасидаги масофа камайтирилганда;

б) электродларни учқун босқичини сакраб ўтиб туташгунча яқинлаштириб, кейин ажратилганида.

• Тож разряди - юқори босимда ўта бир жинсли бўлмаган майдонда катта эгрилик сиртига эга бўлган электродлар яқинида юз беради.

Миттиллама разряд

Учқунли разряд

Ёй разряди

Тож разряди

Plazma

Plazma – qisman yoki to’liq ionlashgan gaz bo’lib, unda musbat va manfiy zaryadlar zichligi to’liq mos keladi.

Plazma umuman olganda neytral tizimdir. Ionlanish darajasi turlicha bolishi mumkin. To’liq ionlashgan plazmada neytral atomlar yo’q.

Gazlarning ionizatsiyasi uning isitilishi bilan bir qatorda gaz atomlarini turli nurlantirish yoki tezkor zaryadlangan zarrachalar bilan bombardimon qilish hisobiga ham sodir etilishi mumkin. Bunda past temperaturali plazma hosil boladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOT RO’YXATI

• Abduraxmanov Q.P., Egamov O’. Fizika
• Савельев И.В. Основы теоретической физики, 2 том, 1991г.
• Трофимова Т.И. Курс физики,1990 г.
• А.Н.Огурцов. Лекции по физике .
• Яворский Б.М., Детлаф А.А., Лебедев А.К. Справочник по физике.
• Оплачко Т.М.,Турсунметов К.А. ФИЗИКА, часть 2, 2006 г.

Etiboringiz uchun raxmat