Fizikaviy va kolloid kimyo fanidan

enthalpo-isitaman degan ma’noni anglatadi. 

Entalpiya – termodinamik sistema energiyasini to‘liq xarakterlaydi, uni ochiq 

hamda yopiq sistemalar uchun ham qo‘llash mumkin. U ichki energiyaning barcha 

xossalarini o‘zida namoyon qiladi va sistemaning ichki energiyasi va hajmga bog‘liq 

bo‘lgan tashqi energiyaning (potensial energiya) yig‘indisiga tengdir.  

Kimyoda ko‘pincha reaksiyalar ochiq idishda olib boriladi. SHuning uchun bosim 

doimiyligidagi (R=const) jarayon, hajm doimiyligidagi (V=const)  jarayonlarga 

nisbatan ko‘proq uchraydi. 

 

2.  Aralashmalardagi  komponentlarning  qaynash  haroratlari  har  xil 

bo’lganligidan suyuq va bug’ fazalar tarkibi har xil bo’lishi mumkin. 

Bunday sistemalarning holat diagrammalari chizilganda, ularda biri-suyuqlik 

tarkibi va ikkinchisi-bug’ tarkibiga mos keladigan ikki egri chiziq bo’lishi 

kuzatiladi. 

Bunday diagrammalarni umuman olganda 3 toifaga bo’lish mumkin  

 

 

 

 

 

 

 

---

Birinchi toifa diadrammalarini ko’radigan bo’lsak T-tarkib diagrammasida  

-yuqoridagi egri chiziq bo’lib, u qaynash harorati bilan bug’ fazasi tarkibi orasidagi 

bog’lanishni ifodalaydi; 

-pastki chiziq esa, suyuq fazaga mansub chunki u qaynash harorati bilan suyuq 

faza tarkibi orasidagi bog’lanishni aks ettiradi. 

Bug’ egrisidan yuqorini bug’ soha, suyuqlik egrisidan pastni suyuqlik sohasi 

tashkil qiladi.Bug’ bosimi qaynash haroratiga teskari proporsional bo’lgani uchun 

P-tarkib diagramma T-tarkib diagrammaning teskarisi bo’ladi. 

Bug’ va suyuqlikning egrilarining o’rtasi geterogen sohadan iborat bo’lib, bug’ 

suyuqlik bilan muvozanatda turadi. Geterogen soha ichidagi figurativ nuqtalarda 

suyuq va bug’ fazada turgan moddalarning miqdorlari (molyar qismlari) va 

fazalarining tarkibi Richag qoidasi asosida aniqlanadi. 

Buni quyidagi chizmada ko’rish mumkin.

 

 

---

3-rasmdagi Na-tarkibli suyuq aralashmani qizdirsak, T

1

 haroratda qaynash 

boshlanadi va bir qism suyuqlik bug’ga aylanadi. Suyuqlik va bug’ fazalarining 

tarkibini aniqlash uchun 0 nuqtadan tarkib o’qiga parallel ravishda bug’ va 

suyuqlik egrisiga chiziq o’tkaziladi. 

-suyuqlik egrisi uchrashgan a-nuqtaga to’g’ri kelgan tarkib suyuqlik tarkibini, 

-bug’ egrisi bilan uchrashgan в-nuqtaga to’g’ri kelgan tarkib esa, bug’ tarkibini 

ko’rsatadi; 

Oa-chizig’i suyuqlik yelkasi, 

Ob-chizig’i esa bug’ yelkasi deyiladi.  

Agar mc-suyuqlikning, mB-bug’ning miqdori bo’lsa, Richag qoidasiga muvofiq  

Mc*Oa=mB*OB va mc/mB=Oв/Oa 

Demak, yelkalarni grafikdan o’lchab, ularning nisbatini olib, fazalarning nisbiy 

miqdorini bilish mumkin. 

Ikkinchi va uchinchi toifa aralashmalar holat diagrammalariga e’tibor bersak, bu 

diagrammalarda egrilar maksimum yoki minimumdan o’tadi.

 

 

 

3. 

Kimyoviy 

jarayonlarning 

ko’pchiligi 

ikki 

qarama-qarshi 

yo’nalishda  boradi,  ya’ni  reaksiya  boshlangan  vaqtda  avval 

mah

sulotlar  hosil  bo’ladi,  birmuncha  vaqt  o’tgandan  keyin  bu 

mahsulotlar  bir-

biriga  o’zaro  ta’sir  etib,  qisman,  dastlabki 

moddalarga aylanadi, natijada reaksiya olib borilayotgan idishda 

reaksion  mahsulotlar  bilan  bir  qatorda  dastlabki  moddalar 

aralshmasi  hos

il  bo’ladi.  Shu  bilan  birga  faqat  bir  yo’nalishda 

---

boradigan  jarayonlar  ham  uchraydi.  Bunday  jarayonlarni 

reaksiya  uchun  olingan  moddalarning  hammasi  batamom 

reaksiya  mahsulotlariga  aylanadi.  Bu  ko’rib  o’tilgan  birinchi 

jarayonlarni qaytar jarayonlar, ikkinchisi esa qaytmas jarayonlar 

deb  ataladi.  Demak,  ikki  qarama-

qarshi  yo’nalishda  boradigan 

jarayonlar qaytar jaryonlardir. 

Nazariy  jihatdan  har  qanday  qaytmas  jarayonni  ham  ma’lum  sharoitda 

qaytar tarzda boradigan jarayon deb qarash mumkin, lekin amalda esa faqat bir 

yo’nalishda  boradigan  reaksiya  mahsulotlari  reaksion  muhit  doirasidan  chiqib 

ketadigan  hollarda  (gaz  ajralib  chiqqanda,  cho’kma  tushganda,  amalda 

dissotsilanmaydigan  moddalar  hosil  bo’lganda)  va  dastlabki  moddalardan  biri 

nihoyatda  mo’l  miqdorda  olinib,  qarama-qarshi  jarayonning  bir  yo’nalishini 

tamomila to’xtatib qo’yilgan hollardagina yuz beradi. 

Demak,  teskari  jarayonni  tabiiy  yoki  sun’iy  ravishda  istisno  qilinishi 

natijasida reaksiya oxiriga qadar bora oladi. Bariy xlorid eritmasiga natriy sulfat 

eritmasi  quyilganda  bariy  sulfat  cho’kmasining  tushishi,  natriy  karbonat 

eritmasiga  xlorid  kislota  ta’sir  ettirilganda  karbonat  angidrid  gazining  ajralib 

chiqishi va boshqalar kimyoviy qaytmas jarayonlar uchun misol bo’la oladi. Bariy 

sulfatning cho’kishi amalda qaytmas jarayondir, chunki, bariy sulfat oz bo’lsada, 

suvda  eriydi.  Lekin,  bertole  tuzining  parchalanishi  yoki  qo’rg’oshin  azidning 

parchalanishi odatdagi sharoitda mutlaqo qaytmas jarayonardir. 

Gazsimon  muhitda  boradgan  qaytmas  reaksiyalardan  biri  ,  vodorod  va 

yodning birikishini ko’rib chiqamiz. Bu reaksiyani o’rganish uchun shisha sharga 

vodorod  va  yod  solib  shisha  idishning  og’zi  berkitilgandan  keyin,  uni  qaynab 

turgan  oltingugurt  bug’iga  (448  C)  tutilgan  va  o’sha  holatda  qoldirilgan.  Bu 

rea

ksiyada vodorod va yod bug’laridan vodorod yodid hosil bo’ladi, ammo dastlab 

teskari  reksiyaning  tezligi  nolga  teng  bo’ladi,  chunki,  hali  vodorod  yodid  hosil 

bo’lgani yo’q. Vaqt o’tishi bilan vodorod yodidning miqdori kamaygan sari to’g’ri 

reaksiya tezligi ham kamayadi. Nihoyat, bir qancha vaqtdan keyin ikkala reaksiya 

tezligi  ham  ortib  boradi.  Vodorod  va  yodning  miqdori  kamaygan  sari  to’g’ri 

---

reaksiya tezligi ham kamayadi. Nihoyat bir qancha vaqtdan keyin ikkala reaksiya 

tezligi  bir-

biriga  teng  bo’lib qoladi. Sof  HJ  solingan  boshqa  shisha  sharcha  HJ 

parchalansa  ham  xuddi  shunday  qarama-qarshi  tomonga  boradigan  reaksiya 

tezliklari tenglashishi kuzatiladi. Shu paytdan boshlab, 3 ta komponent (vodorod, 

yod  va  HJ)  ga  ega  bo’lgan  reaksion  aralashmaning  tarkibi  o’zgarmay  qoladi. 

Demak, sistemada kimyoviy muvozanat holati qaror topadi. 

Kimyoviy  muvozanat  holatida  vaqt  birligi  ichida  qancha  mahsulot 

parchalansa,  shuncha  miqdor  yangisi  hosil  bo’ladi.  Shuning  uchun  kimyoviy 

muvozanat  dinamik  (haraktdagi)  muvozanat    hisoblanadi.  U  quyidagi  uch 

belgiga ega: 

1.  Kimyoviy  muvozanat  holatidagi  reaksion  sistema  (aralashma)  tarkibi 

vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydi. 

2. 

Muvozanatdagi  sistema  tashqi  ta’sir  tufayli  muvozanat    holatidan 

chiqarilsa, 

tashqi  ta’sir  yo’qotilgandan  keyin  u  yana  o’sha  oldingi  muvozanat 

holatiga qaytadi: agar tashqi ta’sir davom etaversa, shu sharoitga mos bo’lgan 

yangi muvozanat holati qaror  topadi. 

     

3.Qaytar  reaksiya  mahsulotlarini  o’zaro  reaksiyaga  kiritish  yoki 

dastlabki moddalarni bir-

biriga ta’sir ettirish yo’li bilan (ya’ni qarama-qarshi yo’llar 

bilan) muvozanat holatiga erishish mumkin.  

 

Vodorod yoddan vodorod yoddi hosil bo’lish reaksiyasini N

2

+J

2

=2HJ ning 

tezligi  reaksiya  uchun  olingan  moddalar  konsentratsiyalari  ko’paytmasiga 

proporsional bo’ladi: 

 

   

2

2