G /. Shaxmurova., I. T. Azimov u e. Raxmatov s. Axasanova., В I. Azimov

B a rg m a v zu sin i ta ’lim H a r b iy av iy a h a m iy a ti v a a so s iy т а / m un ini tahlili
Barg - novdaning bir qismi bo* lib, o ‘simli к lam ing muhim hayotiy jarayonlar 
(fotosintez) asosida organik m oddalar hosil qiluvchi, suvni bug'latuvchi v a nafas 
oluvchi asosiy organi. B arg ham xuddi ildiz singari o ’sim likning oziqlantiruvchi 
organ hisoblanadi. Shu sababli o ’quvchilar ongiga o ’simlik tuproq va havodan 
oziqlanishi yagona jarayon ekanligini, o ’simlik hayoti uchun zarur bo’lgan organik 
m oddalar anorganik m oddalar suv va mineral tuzlar, karbonat angidrid gazidan 
yorug’lik nun ta’sirida hosil bo’lishini singdirish m uxim axam iyatga ega. Bargda 
organik m oddalam ing hosil bo’lishi nafas olish va suv bug’latish bilan uzviy bo g ’- 
liq. O ’quvchilam ing bu jarayon bilan tanishtirish o 'q u v dasturda ko’zda tutilgan.
B arg m avzusida fiziologik tushunchalam i shakllantirishning qiyin tomoni 
shundaki, beshinchi sin f o ’quvchilari organik moddalar va ulam ing hosil bo’lishi 
haqida elem entar bilim larga ega emaslikligidir. Buni doimo esda saqlash kerak va 
bu qiyinchiliklami oson bartaraf etadigan usullami dars davom ida qo’llash kerak.
O 'quvchilarga dastlab barg o ’sim likni oziqlantiruvchi organi ekanligini hisobga 
olgan holda uning vazifasiga bog’liq bo’lgan tashqi va ichki tuzilishi bo’yicha 
ma’lumotlami berish kerak. B arg ildizdan farq qilgan holda havoli yorug’lik jo y d a 
bo’lishi va unda organik moddalar hosil bo’lish vaqtida g az alm ashinuv jarayonini 
jadal borishi, yorug’lik nurini yutilishi, barg hujayralariga doim o suvni borib turishi, 
suv bug’latish bilan bog’liqligini e ’tiborga olish zarur. Y uqoridagilarga asoslanib 
o ’quvchilar e ’tiborini bargning morfologik-anatomik tuzilishi: barg yaprog’i yuzasi 
yassi bo’lishi, barg tomirlari joylashuvi va tarm oqlanishi, to’qim a va hujayralam ing 
gaz va y orug'lik nurlarini yutishi, organik m oddalar hosil bo’lishi, gaz va suv 
bug'larini ajratishiga qaratish kerak. O ’quvchilar bargning tashqi tuzilishiga bog’liq 
bo'lgan eng muhim tomoniari bilan y a ’ni bargning xilma-xil shakllari, bargning 
poyada joylashuvi oddiy va murakkab barglar bilan tanishib boradilar.
6-sinfda 
gulli 
o ’sim liklarning 
oilalariga 
bog’liq 
m avzular 
o ’rganila 
boshlanganda bargning xilm a xilligi to’g ’risidagi tushunchalar o'quvchilar 
tasaw u rid a kengayib va mustahkam lanib boradi.
Fotosintez to 'g ’risidagi bilim lam i shakllanishida tajribalami nam oyish etish 
y a ’ni yorug’lik nuri ta’sirida bargda kraxmal hosil b o ’lishi, buning uchun karbonat 
angidrid gazini yutib atm osferaga kislorod ajratib chiqarishi, fotosintez jarayonidani 
suvning rolini, hujayra xloroplastlariga suv oqimini doimo borib turishini va 
bargining suv bug’latishni boshqarishga m oslashganligiga oid masala va tajribalami 
namoyish etish kerak.
A у rim metodistlar fotosintezni o ’rganishni bargni nafas olish bilan taqqoslab 
o ’rganishni tavsiya etishadi. Botanika kursida fotosintez mavzusi bargning nafas 
olishi mavzusidan oldin o ’rganiladi. Albatta bu o ’quvchilar uchun organik 
m oddalam i hosil b o ’lishini o ’rganishni osonlashtiradi. Lekin ayrim hollarda 
o ’quvchilar fotosintez ham nafas olishning b ir ko’rinishi bo’lib faqat yorug’likda 
barg karbonat angidrid gazini yutib kislorod ajratadi kechasi esa kislorod yutib 
karbonat angidrid ajratadi degan tushunchaga ega bo’lib qolishadi. B u ikki qarama 
qarshi jarayon to ’g ’risida o ’quvchilar yetarli bilim ga ega bo’lganlaridan so’ng
30

---

berish kerak.
Fotosintez bilan nafas olishni taqqoslashni o ’quvchilarga barg mavzusi bo’yicha 
um umlashtiruvchi darslarda taklif etilsa yaxshi bo’ladi. Chunki o ’quvchilar bu 
darsgacha fotosintez va nafas olishning o ’simlik uchun ahamiyatini to ’liq o ’rganib 
chiqqan bo’lishadi ham da ulam i taqqoslash im koniga ega bo’ladilar.
Bargning suv bug’latishiga oid m avzulam i o ’rganishda o ’sim likning qanday 
sharoitda nam yoki qurg’oqchil yerlarda o ’sganligi, shakl o ’zgargan barglami 
hisobga olgan holda bargning o’ziga xos tuzilishi bilan bog’lab bayon etish talab 
etiladi. B u o ’qituvchi tomonidan o ’siim liklam ing turli xil yashash sharoitga 
moslashganligi to ’g ’risida keng m a’lum otlar berish imkonini beradi. B u mavzuning 
eng muhim tarbiyaviy ahamiyati yashil o ’sim liklam ing tabiatdagi va inson 
hayotidagi rolini ochib berish, o ’sim liklam ing m uhofaza qilishga doir muammolami 
hal 
qilishda, 
o ’sim liklarning 
ko’paytirishga 
oid 
ko’nikm a 
malakalami 
shakllanishida nam oyon bo’lib boradi.
B arg mavzusini mukam nial o ’zlashtirish uchun uning morfologik - anatomik 
tuziiishiga va unda kechadigan fiziologik jarayonlam i 
kengroq yoritishga 
qaratilgan topshiriq, m asala va mashqlardan foydalanish o ’quvchilam ing barg 
mavzusi bo’yicha bilimlarini kenaytirishda, m antiqiy va ijodiy fikrlashlam ing 
oshirishda, ilmiy dunyoqarashini kengaytirishda m uxim rol o ’ynaydi.
Biz barg mavzusi bo’yicha ayrim masalalam i yechish metodikasi bilan 
o ’rtoqlashamiz:
1.Daraxtnmg barcha barglaridagi hujayralar soni 4000000000000 ta boMsa, bitta 
daraxtdagi barglar sonini hisoblab toping? A gar l t a barg 2000000 hujayradan iborat 
bo‘lsa.
Yechilishi:
Quyidagi hisoblash ishlarini am alga oshiramiz:
4000000000000 :2000000 = 200000.
Javob: 
200000 barg bor.
2. Barg sathining umumiy yuzasi 20sm2 ni tashkil etsa. Ism 2 barg yuzasiga 450 
atrofida barg og'izchalari to4g ‘ri kelsa, bargning har ikkala tomonidagi barg 
og‘izchalar sonini hisoblang?
Yechilishi:
Quyidagi hisoblash amalini am alga oshiramiz: 4 50 x 20 = 9000 
Javob: 
9000.
3.01im lam ing aniqlashicha, b ir tup m akkajo’xori o ’simligi yoz davomida 200 litr 
suv bug’latar ekan. Faraz qilaylik o ’n gektar makka dalasida 2357887 tup 
makkajo’xori o ’simligi bo’lsa, yoz davomida necha litr suv bug’latishini hisoblab 
toping?
Yechilishi:
M asalani yechish uchun proporsiya tuzam iz 
1 tupi 
-200 litr suv b ug’latsa,
2357887 tupi - X 471577400 litr suv bug’latadi.
Javob; 
471577400 litr suv bug’latar ekan.
31

---