Geografiya ta'lim yo'nalishi kurs ishi

O‘zbekiston Respublikasi bilan tashqi savdo aylanmasi eng yuqori bo‘lgan davlatlar (2019 yilyanvar-dekabr, mln. AQSh dollari, ulush %da)

2. 
   jadval¹²
   

Top 10 davlatlar	TSA Eksport			Import	Ulush, %
Xitoy Xalq Respublikasi	7 620,9	2 519,0	5 101,9		18,1
Rossiya Federatsiyasi	6 626,9	2 492,5	4 134,4		15,7
Qozog‘iston	3 367,8	1 429,7	1 938,0		8,0
Korey a Respublikasi	2 755,4	93,5 2	2 661,8		6,5
Turkiya	2 525,2	1 203,6	1 321,6		6,0
Germaniya	980,1	53,9	926,2		2,3
Qirg‘iziston	829,1	679,0	150,0		2,0
Afg‘oniston	618,0	615,1	2,9		1,5
AQSh	596,2	29,1	567,1		1,4
Turkmaniston	541,9	145,1	396,8		1,3

TSAning choraklar kesimidagi tahlili ular orasida mavsumiylik borligini ko‘rsatdi va eng yuqori TSA 12 mlrd. AQSh dollari bilan 2019 yilning III choragiga to‘g‘ri kelib, 2017-2018 yilllaming mos davriga nisbatan 1,5 barobar oshganini ko‘rsatdi.
2017-2019 yillardagi tashqi savdo balansi hajmlari o‘sishiga alohida e’tibor berish talab etiladi. Ya’ni, 2018 yilning III choragida eng yuqori passiv tashqi savdo balansi kuzatilib, 2017 yilning III choragidagi aktiv tashqi savdo balansiga nisbatan 2,6 mlrd. AQSh dollarga oshgan va 2019 yilning IV choragiga kelib passiv savdo balansi 2,1 mlrd doll, tashkil etdi.
Eksport. Mamlakatning eksport salohiyatini oshirish, eksportyorlami qo‘llab-quwatlash, eksportbop mahsulotlami nomenklaturasini kengaytirish maqsadida amalga oshirilgan islohotlar eksporterlar sonini 5895 taga yetkazdi va ular tomonidan 17,9 mlrd. AQSh dollari qiymatdagi (2018 yilga nisbatan o‘sish 28,0%) tovar va xizmatlar eksport qilinishini ta’minladi.

• 
  Oltin
  

i Xizmatlar
i Energiya manbalari va neft mahsulotlari
To'qimachilik mahsulotlari

• 
  Oziq-ovqat mahsulotlari
  
• 
  Rangli metallar va undan tayyoriangan buyumlar
  
• 
  Ki myo mahsulotlari va buyumlari
  
• 
  Boshqalar
  
• 
  Mashina va asbob-uskunalar hamda ularning qismlari
  
• 
  Qora metal va undan tayyoriangan buyumlar
  
• 
  Paxta tolasi
  

Eksport tarkibida tovarlar ulushi 80,1 %ni tashkil etib, ular asosan qimmatbaho metallar (kumush bilan birga 28,2 %), energiya tashuvchi va neft mahsulotlari (14,1 %), to‘qimachilik buyumlari (9,1 %), oziq-ovqat mahsulotlari (8,5 %, aksariyat meva-sabzavot - 6,7 %), rangli metal va undan tayyoriangan buyumlar (5,3 %) hamda kimyo mahsulotlari va buyumlari (4,9 %) hissasiga to‘g‘ri kelmoqda.
MDH mamlakatlari va boshqa mamlakatlarga eksportning yo‘nalishi bo‘yicha farqlanishlar 29,1 mavjudligi kuzatilmoqda. Xususan, MDH mamlakatlariga eksportning 80 % xizmatlar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda, keyingi o‘rinlarda eksport hajmi bo‘yicha energiya tashuvchi va neft mahsulotlari (asosan tabiiy gaz) hamda meva-savzavot va to‘qimachilik mahsulotlariga to‘g‘ri kelmoqda. ¹³
MDH mamlakatlari yo‘nalishiga mashina va asbob-uskunalar, qora va rangli metallar, meva-sabzavot mahsulotlari eksporti nisbatan tezroq o‘sdi, faqatgina paxta tolasi eksportida pasayish kuzatildi. 2019 yilda eksport qilingan tovarlar va xizmatlar tarkibining tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, tovarlar va xizmatlar tarkibida sezilarli o‘zgarishlar qayd etilmadi, biroq shuni ta’kidlash joizki, 2018 yilga nisbatan, energiya tashuvchi va nefit mahsulotlari hamda kimyo mahsulotlari va buyumlaridan tashqari barcha tovar va xizmatlarda o‘sish kuzatilgan.
MDH va boshqa davlatlarga eksport tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr)

3. 
   jadval¹⁴
   

Mln. AQSH dollari
Tarkibi	Jami	MDH davlatlari	Boshqa davlatlar
Jami	17901,7	6364,8	11536,9
shu jumladan:
Paxta tolasi	281,6	1,3	280,4
Oziq-ovqat mahsulotlari	1517,5	960,9	556,6
Kimyo mahsulotlari va buyumlari	876,9	405,8	471,1
Energiya manbalari va nefit mahsulotlari	2524,9	1403,0	1121,9
Qora metallar va undan tayyorlangan	349,6	102,8	246,8
buyumlar
Rangli metallar va undan tayyorlangan	951,3	153,3	798,0
buyumlar
Mashina va asbobuskunalar hamda	451,4	307,0	144,3
ulaming qismlari
To‘qimachilik mahsulotlari	1626,6	815,1	811,5
Oltin	4918,3	-	4918,3
Xizmatlar	3560,2	1850,9	1709,3
Boshqalar	843,5	364,8	478,7

Import. Respublikada import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va ishlab chiqarishni mahalliylashtirish borasida amalga
oshirilayotgan islohotlar importni keskin oshib ketishiga yo‘l qo‘ymadi. Shu bilan birga, mamlakatga kiritilayotgan salmoqli investitsiyalar natijasida so‘nggi yillarda import hajmi oshib kelayotganligini kuzatish mumkin. Jumladan, hisobot davrida import hajmi 24,3 mlrd. AQSh dollami (2018 yilga nisbatan 124,9 %) tashkil etib, valyutani erkinlashtirish boshlangan davrga nisbatan 1,7 barobarga oshgan.
Import tarkibida eng katta ulush mashina va asbob-uskunalar hamda ulaming qismlari (43,8 %), kimyo mahsulotlari va undan tayyorlangan buyumlar (13,2 %) hamda xizmatlar (10,0 %) hisobiga to‘g‘ri keldi.
Import tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr, ulush %)

■ Kimyo mahsulotlari va buyumlari

Boshqalar
Xizmatlar

• 
  Oziq-ovqat mahsulotlari
  
• 
  Qora metal va undan tayyorlangan buyumlar
  
• 
  Energiya manbalari va neft mahsulotlari
  
• 
  Rangli metallarva undan tayyorlangan buyumlar
  

2019 yilda import qilingan tovarlar va xizmatlar tarkibi tahlili shuni ko‘rsatdiki, 2018 yilga nisbatan mashina va asbob-uskunalar hamda ulaming qismlari importining ulushi 36,1 % dan 43,8 % gacha o‘sdi, oziq-ovqat mahsulotlari va kimyo mahsulotlari importining ulushi esa 9,1 % dan 7,8 %ga va 15,3 %dan
¹⁵ 2-diogramma. Import tarkibi (2019-yakunlari bo’yicha)

13,2%ga kamaydi. Umuman olganda, barcha mahsulotlarda o‘sish kuzatilishiga qaramasdan, ulaming (mashina va asbob-uskunalardan tashqari) jami importdagi ulushi pasaymoqda. So‘nggi uch yildagi umumiy import hajmining o‘sishi (1,7 barobar) fonida xizmatlar importining mutloq o‘sishiga qaramasdan (1,2 barobar) uning jami importdagi ulushi kamaymoqda (4,1 foiz punkt). Oziq-ovqat mahsulotlarining importi hajmlarining o‘sishiga shakar xomashyosi (6,1 barobar o‘sish), kakao, un va qandolat mahsulotlari (va ulardan tayyorlangan mahsulotlar) (1,7 barobar), sitrus (2,2 barobar) hamda go‘sht va sub oziq-ovqat mahsulotlari (2,1 barobar) importi ta’sir qilgan. Energiya tashuvchi va nefit mahsulotlari importi oshishiga esa qayta ishlangan neft mahsuloti importining oshganligi (125 barobar) bevosita ta’sir etgan. Qishloq xo‘jaligi uchun mashina va asbob-uskunalar (90 barobar), avtomobillar uchun uskuna va ehtiyot qismlar (87 barobar), ekskovator va buldozerlar (119 barobar) hamda tibbiy asbob va moslamalarning (146 barobar) nisbatan yuqori o‘sishi hisobiga jami import hajmini oshishiga olib kelgan.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Xulosa o’mida shuni aytish joizki, O’zbekiston Respublikasi Mustaqillikka erishganidan keyin rivojlanish yo’lini kuzatar ekanmiz O’zbekiston hukumatining bu borada olib brogan islohotlari o’z samarasini yaqqol ko’rsatdi. Hukumatning olib borgan siyosati, ayniqsa tashqi iqtisodiy faoliyati olib borgan ishlari tahsinga loyiqdir. Rivojlangan va MDH mamlakatlari bilan investitsiyaviy, savdo-iqtisodiy hamkorlik yildan-yilga rivojlanmoqda. Bu albatta, mamlakatimizda yaratilayotgan qulay investitsion muhit, xorijiy korxonalar uchun yaratilayotgan shart-sharoit va imtiyozlaming mahsulidir. O’zbekiston o’z taraqqiyot yo'lidan dadil borar ekan, xorijiy davlatlar bilan, xususan, rivojlangan va MDH mamlakatlari bilan o'zaro teng manfaatli iqtisodiy aloqalami rivojlantirib boradi. Bu albatta, respublikamiz iqtisodiyotining jadal rivojlanishida, O'zbekistonning rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy olishida muhim omil bo'lib xizmat qiladi. O’zbekiston Republikasi tashqi siyosatida rivojlangan va MDH mamlakatlarining o'mi haqida quyidagi fikrlami bildirishimiz mumkin:

• 
  Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatini tartibga soluvchi huquqiy asoslar yaratildi.
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatini belgilab beruvchi huquqiy asoslaming yaratilishida xalqaro huquq normalariga rioya qilindi.
  
• 
  O’zbekiston tashqi siyosat tamoyillariga qat’iy rioya qilgan holda rivojlangan va MDH mamlakatlari bilan keng ko'lamli hamkorlikni yo'lga qo'ydi.
  
• 
  O’zbekiston va MDH o'rtasidagi aloqalaming muhim jihati - iqtisodiy yo'nalishdagi hamkorlik hisoblanadi;
  
• 
  O’zbekiston xalq xo'jaligini rivojlantirishda MDH davlatlari bilan hamkorlik bundan key in ham muhim ahamiyat kasb etadi.
  

O’zbekiston va MDH mamlakatlari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar tahlil qilinganda quyidagi xulosalarga kelindi:

• 
  Hamkorlikning ikkinchi davri (2000-2019-yillar)da iqtisodiy aloqalaming o' sishi kuzatildi.
  
• 
  O'zbekiston rivojlanga va MDH mamlakatlar bilan nefit-gaz sohasidagi hamkorlik istiqbolli yo'nalishlardan hisoblanadi. Bu borada rivojlanga va MDH mamlakatlarining investitsiyalarini jalb qilish borasidagi ishlami yanada takomillashtirish maqsadga muvofiq.
  
• 
  O'zbekiston Respublikasining rivojlangan va MDH mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalari tahlili shuni ko'rsatdiki, O’zbekiston-Xitoy Xalq Respublikasi, O’zbekiston-Janubiy Koreya, O'zbekiston-Rossiya o'rtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantirish, ayniqsa, mamlakatimiz sanoat korxonalarini texnik jihatda modemizarsiya qilish bo'yicha yangi loyihalami amalga oshirish lozim;
  

Xullas, boshqa sohalar bilan bir qatorda, O'zbekistonda yuqori xaridorgir mahsulotlar ishlab chiqarish va uning turlarini kengaytirish, birinchi navbatda to'qimachilik sanoati, elektromaishiy texnika, mashinasozlik va aviasozlik sohalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlami eksport qilishda o'zaro manfaatli iqtisodiy munosabatlami rivojlantirish zarur.
Sharqiy Osiyo davlatlari bilan investitsion hamkorlik ham yildan-yilga rivojlanmoqda. O'zbekistonga kiritilayotgan sarmoyaning katta qismi aynan shu davlatlar mablag'lariga to'g'ri kelmoqda. Masalan, 2019-yilning oxiriga kelib, Yaponiyaning mamlakatimizga kiritgan sarmoyasi 2,3 milliard AQSH dollarini, Xitoy Xalq Respublikasining sarmoyasi 4 milliard AQSH dollarini, Koreya Respublikasining sarmoyasi hajmi 5 milliard AQSH dollaridan oshdi.
2000-yildan 2019-yilga qadar o'zaro tovar ayirboshlash hajmi o'sishi kuzatildi. Demak, savdo aylanma hajmi yildan-yilga o'sib, yanada barqaror tus olmoqda. O'zbekiston-Rossiya o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar ko'lami MDH mamlakatlari ichida eng yuqoriligi qayd etildi: savdo
aylanmasi 2000-yilda 100 mln AQSH dollarini tashkil qilgan bo'Isa, 2019-yilga kelib 6,6 mlrd AQSH dollariga yetdi. Bu O'zbekiston va Rossiya o'rtasida savdo aylanmasi jadal sur’atlarda rivojlanib borayotganini bildiradi.
Bugungi kunda O'zbekistonning rivojlangan vaMDH mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalarini yanada rivojlantirish uchun quyidagi takliflami ilgari surish mumkin:

• 
  O'zbekiston va rivojlangan mamlakatlar uchun manfaatli bo'lgan yuqori samarali ishlab chiqarish korxonalarining faoliyatini qo'llabquwatlash va ulami rag'batlantirish;
  
• 
  Rivojlangan va MDH mamlakatlar investorlarini to'laqonli axborot (investitsiya loyihalari va biznes takliflar bazasi, hududiy matbuot nashrlari, iqtisodiy tahlil, xom-ashyo va mehnat salohiyati to'g'risida ma’lumotlar bilan ta’miniash uchun har bir hudud bo'yicha viloyatlaming investitsiya salohiyati bo'yicha veb-sayt tashkil etish, shuningdek, investitsiyaga oid konferensiyalar, seminarlar va taqdimotlar ko'lamini yanada kengaytirish;
  
• 
  Aloqalaming rivoji, iqtisodiy hamkorlikning ahamiyati bo'yicha o'quvchi-yoshlarda kengroq tasawur hosil qilish uchun viloyatlar hududidagi qo'shma korxonalarga (O'zbekiston-Xitoy Xalq Respublikasi, O'zbekiston-Janubiy Koreya, O'zbekiston-Rossiya, O'zbekiston-Qozog’iston,) sayohat va ekskursiyalar tashkil etish;
  

Bu kabi tadbirlar O'zbekiston rivojlangan mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar davomiyligini va barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi, deb hisoblayman.