H olning ma‘noviy turlari

Holning ma‘noviy turlari. Hollar nutqda gapdan anglashilgan mazmunning, kesim ifodalagan ish-harakat, holat, voqea-hodisaning o’rni, payti, tarzi, miqdor-darajasi, sababi, maqsadi, natijasi, sharti (qatorni yana davom ettirish mumkin) kabi ma‘nolarni ifodalaydi.
Boshqa gap bo’laklariga nisbatan holning ma‘noviy turlari nisbatan ko’proq ajratiladi. Lekin, olaylik, aniqlovchining rang-tus aniqlovchilari, xususiyat aniqlovchilari, hajm-shakl aniqlovchilarini ajratish grammatik, sintaktik qurilish nuqtai nazaridan mantiqsiz bo’lgani kabi, holning ma‘noviy turlari ham gap sintaktik qurilishi uchun daxlsizdir. Shuningdek, ko’p hollarda o’rin-payt hollarini (Botir urushda bilinadi), sabab va maqsad holini (O’qish uchun Toshkentga keldi), ravish va miqdor holini (Isroil qayta-qayta o’qidi) farqlash qiyin. Chunki hol va so’zlararo munosabatlar nutq sharoiti, voqea-hodisaning tabiatiga va so’zlovchining maqsadiga mos ravishda turlicha tovlanishi mumkin.
Hollarning tuzilish turlari. Lisoniy sintaktik qolipning asosiy xususiyatlaridan biri shuki, uni to’ldiruvchi nutqiy birliklar bir uzv huquqiga ega har qanday katta-kichiklikda bo’lishi mumkin.
Holning bir so’z bilan ifodalanishi: 1.Tog’am shaharga meni ham olib bordi. 2.SHalola shoshilib jo’nadi. 3.Qiz bilan salomlashib suhbatlashdi.
Holning so’z birikmasi bilan ifodalanishi: 1.Tog’am notanish shaharga meni ham olib bordi.2.SHalola favqulodda shoshilib jo’nadi. 3.Qiz bilan do’stlarcha salomlashib suhbatlashdi.
Demak, bir so’z shakl bilan ifodalangan hol sodda hol va kengaygan (birikma holidagi) birikma bilan ifodalangan hol murakkab hol deyiladi.
Holning ifodalanishi. Hol barcha mustaqil so’z turkumlari bilan ifodalanadi.
Fe‘l: Shalola shoshilib gapirdi.
Ot: Uydan chiqarib ketdi.
Sifat: U yaxshi o’qiydi.
Son: Bir keldi, bir ketdi.
Olmosh: Bunda ari keltiradi bol.
Taqlid: U piq-piq kuldi.
Ravish: Ish kech tugadi
Holning kesimga bog’lanish usullari bitishuv va boshqaruvdir. Bitishuv aloqasida hol vazifasida tobe uzvlik vazifasiga xoslangan so’zlar keladi. Ular sifat, ravish, son, olmosh va taqlidlardir.
1.Vazifani xo’b uddaladi (sifat).
2.Qo’qqisdan kulib yubordi (ravish).
3.G’ung’ir-g’ung’ir suhbatlashdi (taqlid).
4.Bir gapirib, o’n kular (son).
5.Kun botguncha kelmadi (fe‘l)
Ot, fe‘l, olmosh hol vazifasida kesimga boshqaruv usulida bog’lanadi. Buning uchun ot kelishik shakillari va ko’makchi, o’xshatish, fe‘l esa ravishdosh va o’xshatish shakllariga ega bo’ladi: 1.SHahardan qaytdi. 2.SHoshilib gapirdi. 3.Odamdek yashadi. 4.Uxlagandek yotardi.
Holning kesimga birikishida bog’lanish omillari munosabati quyidagicha bo’ladi:
1.[SHMJ-MSHJ]:1.Uydan keldi. 2. Go’dakday kuldi. 3. Shoshilib gapirdi.
2.[MJSH-MSHJ]: 1.Tez o’qirdi. 2.Qo’qqisdan kulib yubordi. 3.CHindan qiynaldi.
Demak, hol va kesimning bog’lanishida birikuvchi unsurlarda bog’lanish omillari munosabati ikki xil kombinatsiyali bo’ladi: [SHMJ-MSHJ] va [MJSH-MSHJ]. Bu hol va kesim birikuvida LSQlardan biri [Wmsh-WPm] va ikkinchisi [W-WPm] ekanligini ko’rsatadi.

Adabiyotlar:

1. 
   Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000.
   
2. 
   Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003.
   
3. 
   G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989.
   
4. 
   O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b.
   
5. 
   www.ziyonet.