Hibiscus esculentus

Tadqiqot natijalarining aprobasiyasi. Dala tajribalari qishloq xo‘jaligida bilim va innovasiyalar milliy markazi va sabzavot,poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy-tadqiqot institutida tashkil etilgan aprobasiya komissiyasi tomonidan ijobiy baholangan,tadqiqot natijalari 6 ta,shu jumladan 2 ta xalqaro va 4 ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokamadan o‘tkazilgan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi: Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha jami 11 ta ilmiy ish chop etilgan,shulardan,O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiyasi komissiyasi doktorlik dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etish uchun tavsiya etilgan ilmiy nashirlarda 4 ta maqola, jumladan 3 tasi respublika va 1 tasi xorijiy jurnallarda, shuningdek 1 ta tavsiyanoma nashir qilingan.
Dissertasiyaning tuzilishi va hajmi: Dissertatsiya tarkibi kirish, to‘rtta bob,xulosa,foydanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.Dissertasiyaning hajmi 118 betni tashkil etgan.

DISSERTASIYANING ASOSIY MAZMUNI

Kirish qismida dissertasiya ishining dolzarbligi va zarurati asoslangan, dissertasiya mavzusining O‘zbekiston Respublikasi fan va texnologiyalarining ustuvor yo‘nalishlariga, ilmiy-tadqiqotlar rejalariga mosligi ko‘rsatilgan, mavzu bo‘yicha xalqaro ilmiy-tadqiqotlar sharhi va mavzuning o‘rganilganligi darajasi,tadqiqot maqsadi va vazifalari shakillantirilgan, tadqiqot ob’ekti va predmeti keltirilgan, ilmiy yangiligi, amaliy natijalari va ularning ishonchliligi, tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati, joriy etish to‘g‘risidagi ma’lumotlar, tadqiqot natijalarining chop etilganligi, dissertasiyaning hajmi va tarkibi bayon etilgan.

Dissertasiyaning “Bamiya (Hibiscus esculentus L.) o‘simligining kelib chiqishi, ozuqaviylik ahamiyati va etishtirish texnologiyasi ( ilmiy manbalar sharhi)” deb nomlangan birinchi bobida dissertasiya mavzusi bo‘yicha xorijiy va respublikamiz olimlarining ushbu mavzuda olib brogan ilmiy-tadqiqotlari va adabiy manbalari sharhlangan. Jumladan, bamiya o‘simligining kelib chiqish manzili,tarqalish tarixi, ekinining tashqi muhit omillariga munosabati, xo‘jalik ahamiyati, shifobaxshlik xususiyatlari va dunyo mintaqalari sharoitida bamiya ekish muddati va sxemasining o‘simlik rivojlanishidagi o‘rni va etishtirish texnologiyasining o‘zga xos xususiyatlari yuzasidan adabiyotlar ma’lumotlari tavsiflanadi.
Dissertasiyaning “Tadqiqotni o‘tkazish sharoiti, obekti va uslubi” deb nomlangan ikkinchi bobida ishlab chiqilgan mavzu yuzasidan dala tajribalari o‘tkazilgan joyning tuproq-iqlim sharoiti, tadqiqot maqsadi, vazifalari,ob’ekti hamda tajribalarni o‘tkazish uslublari ta’riflangan. Ushbu bobning “Tadqiqotlar ob’ekti, predmeti va uslubi” bo‘limida ishlab chiqilgan mavzu yuzasidan har bir tajribani o‘tkazilish usullari, dala tajribalarini olib boorish tartibi, tajriba maydonchasidagi nihollarining o‘sishi va rivojlanishini o‘rganishda qo‘llanilgan fenologik kuzatuvlar va biometric hisoblar, tajriba ma’lumotlariga matematik va statistic ishlov berish tartibi bayon etilgan.
Dissertasiyaning “Bamiya nav namunalarini kompleks o‘rganish va istiqbolli navlarni tanlash” deb nomlangan uchinchi bobning birinchi “Bamiya nav namunalarini morfobiologik va qimmatli xo‘jalik belgilarini o‘rganish” bo‘limida O‘zbekistonning Markaziy mintaqa tuproq iqlim sharoitida, o‘simlikni ko‘chatini ekib etishtirishda yuqori va sifatli tavorbop hosil beradigan navlarni tanlash bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar natijalari keltirilgan. Bu bo‘limda bamiyaning 11 ta nav namunalarini ko‘chatidan ekib o‘rganilganligi keltirilgan. Bamiya O‘zbekiston uchun ekishga ruxsat etilgan navlari bo‘lmaganligi sababli, nav namunalari bir-biri bilan o‘zaro taqqoslanib o‘rganilganligi yoritiladi.
O‘rganilgan nav namunalarini urug‘lari “Burgundiy”, “Dmort”, “Klemson”, “Organik” kabi navlar Amerika Qo‘shma Shtatlaridan, K-36, K-244 Suriyadan, K-19, Afg‘onistondan, K-176 Turkiyadan, K-248, K-194 va K-226 Iroqdan keltirilgan.
Sinovdan qatnashayotgan nav namunalari ko‘chatlari 20-aprelda ochiq dalaga 70x30 ekish sxemasida ekildi.Bamiya nav namunalarin o‘rganish davrida, fenologik kuzatuvlar natijasi shuni ko‘rstdiki, ko‘chat ochiq dalaga ekilgandan so‘ng ko‘chatlarning tutib ketishi, eng qisqa muddat K-194 va “Burgundiy” nav namunalarida kuzatildi va bu jarayon 5 kunni tashkil etgan bo‘lsa, K-224 va K-226 nav namunalarida eng uzoq 12 va 13 kunni tashkil qildi. Qolgan “Dmort”, “Klemson”, “Organik”, K-36, K-19, K-176, K-248 nav namunalarida o‘rtacha ko‘chatlarning 75% tutib ketish muddati 7-11 kun ichida kuzatildi.
Tadqiqotlarimizdan kelib chiqib, bamiya o‘simligining nav namunalari mevalarining texnik etilish davrini uch guruhga ajratdik. Ertapishar navlar 35-45 kunni, o‘rta pishar navlar 46-55 kunni, kech pishar navlar 56-70 kunni tashkil etdi.Ertapishar nav namunalarga “Burgundiy”, K-194, o‘rtapishar nav namunalarga “Dmort”, “Organik”, K-248, K-36, K-19, K-176, “Klemson”, kechpisharga K-226, K-244 nav namunalari kiritildi.
Bitta o‘simlikdagi mevalarning soni K-194 navida 23 donani, “Burgundiy” va K-36 navlarida 18 donani, K-224, K-226, K-248 navlarida 16-17 donani, “Dmort”, “Klemson”, K-19 vaK-176 navlarida esa 15-16 donani tashkil etdi.
Bamiya o‘simligining mevalarini texnik etilish davrida poya uzunligiga qarab 3 guruhga bo‘lindi: past bo‘yli 120-135 sm; o‘rta bo‘yli 136-150 sm; baland bo‘yli 151-170 sm. Past bo‘yli nav namunalarga K-36, “Dmort”, K-176, K-226, o‘rta bo‘yli nav namunalarga K-248, “Klemson”, K-224, K-19, baland bo‘yli nav namunalarga “Burgundiy”, “Organik”, K-194 nav namunalari kiritildi (1-jadvalda).
1-jadval
Bamiya nav namunalarining morfologik tavsifi (2018-2020 yillar)

№	Nav namunalari	Rangi	Mevalari biologik pishishda			Degustasiya bahosi,ball
			uzunligi,sm	eni, sm
1	“Burgundiya”	to‘q qizil	25	6		4
2	“Dmort”	yashil	22	7		3
3	“Klemson”	yashil	23	5		3
4	“Organik”	yashil	24	6		4
5	K-36	yashil	26	7		4
6	K-19	yashil	25	6		4
7	K-176	yashil	24	6		5
8	K-194	yashil	30	6		5
9	K-224	yashil	22	6		5
10	K-226	yashil	23	7		4
11	K-248	yashil	25	8		4
X			24	6	4

Bamiya nav namunalarining hosildorlik ko‘rstkichi aniqlanganda, K-36 nav namunasida umumiy hosildorlik gektariga 8,6 tonnani tashkil etgan bo‘lsa unga nisbatan “Burgundiya” navi 11,1 t/ga yoki 2,5 t/ga (29,0%), “Organik” navi 12 t/ga yoki K-36 nav namunasiga nisbatan 3,4 t/ga (39,5%) K-194 nav namunasi 14,2 t/ga yoki K-36 nav namunasiga nisbatan 5,6 t/ga (65,1%) Yuqori hosil berganligi tajribalarda aniqlandi (1-rasm).

% 160 140 120 100 80 60 40 20 0

1-rasm. Bamiya nav namunalarining hosildorligi (2021-2022-yillaar)

Bamiyaning bir tup o‘simlikdagi mevalar vazni aniqlandi, unga ko‘ra bamiyaning 5-15 sm dumbul, 10-15 gramlik mevalari ist’molga yaroqli hisoblanadi. Bamiyaning “Burgundiya”, “Klemson”, K-176, K-194 nav namunalarining mevalari vazni 13,0 gramni tashkil etgan, K-36 nav namunasida 10 grammni tashkil qildi. K-19, K-244 nav namunalarining mevalari vazni K-36 nav namunasidan 3,5-4,0 grammga og‘ir bo‘ldi.

Bamiya mevalarining biokimyoviy tarkibi o‘rganilganda, 100 g istemolga yaroqli mahsulotda ozuqa moddalar- oqsil, yog‘ uglevod, makro va mikroelementlar miqdori turlicha bo‘ladi. Jumladan 100 gramm texnik etilgan meva tarkibida, barcha nav namunalarida 1,8-2,7 g oqsil,0,2-0,3 g moy, 7,5-8,9 g uglevod, 86,6-91,1 g suv, 500-507 mg makroelementlar, 110-115 mg mikroelementlar borligi laboraturiya taxlillarida aniqlanadi. Vitamin C bamiya nav namunalari tarkibida 111,4-117,8 mg atrofida bo‘ldi. Mono va disaxaridlar 4,0-6,1 foiz atrofida tebrandi.
Dissertasiyaning “Bamiyaning tanlangan istiqbolli navlari ichidan tanlov sinovini tashkil etish” deb nomlangan bo‘limida bamiyaning nav namunalarini har tamonlama o‘rganish natijasida Iroqdan keltirilgan K-194 nav namunasi yakka tanlash va avlodini o‘rganish asosida L-11 liniyasi ajratib olindi.Bamiyaning L-11 liniyasi institutning ilmiy kengashi tavsiyasiga ko‘ra “ Toshkent tuhfasi” deb nomlanadi.Bamiya O‘zbekiston uchun yangi, no’ananaviy ekin turi bo‘lganligi hamda bu ekini mahalliy va O‘zbekiston uchun ekishga ruxsat etilgan navlari bo‘lmaganligi sababli, bu ekin turi standart bilan taqqoslanmasdan bir-biriga taqqoslanib, ya’ni “Burgundiy” navi bilan taqqoslanib sinaldi.
“Toshkent tuhfasi” navida biologic pishib etilgan mevalar uzunligi 30,0 santimetrni tashkil etgan bo‘lsa, Burundiy navida bu ko‘rsatkich 25,0 santimetrni tashkil etdi.O‘rganilayotgan har ikkala navda ham meva etining qalinligi 6,0 sm bo‘ldi. Unversitet ilmiy xodimlari tomonidan o‘tkazilgan degustatsiya jarayonida “Toshkent tuhfasi” navining mevasi ta’mi ijobiy 5 ballga baholandi, Burgundiy navi 4 ballga baholandi.
“Toshkent tuhfasi” navining poya balandligi 185,3 santimetrni tashkil qilgan bo‘lsa, “Burgundiy” navining poya balandligi 162,4 santimetrni tashkil qildi. “Toshkent tuhfasi” navi “Burgundiy” navidan 14,1 foizga yuqori bo‘ldi (2-jadval).