Cheklar erdamida xisob-kitobni xisobga olish. Bir shaxar ichidagi xisob-kitoblarni yuritishda cheklar erdamida xisob-kitob shakli keng khllaniladi. Xisob-kitob cheki bu shunday xujjatki, u orkali schet egasi o’zining schetidan maolum summani chek olgan korxona schetiga o’tkazish xakida ko’rsatma beradi. Xisob-kitob cheki xaridor korxona tomonidan mol etkazib beruvchining vakiliga maxsulot olingandan keyin beriladi. Vakil chekni to’lash uchun o’ziga xizmat ko’rsatuvchi bank muassasasiga topshiradi. Bu esa korxonalar o’rtasidagi xisob-kitobni tezlashtiradi. Chek mol etkazib beruvchi vakiliga berilgan kundan boshlab o’n kundan so’ng o’z kuchini yo’kotadi.
Bank tomonidan aktseptlangan va aktseptlanmagan xisob-kitob cheklari xamda limitlangan va limitlanmagan chek daftarchalari beriladi. Aktseptlanmagan cheklar asosan bir shaxar ichidaga xisob-kitoblarda kullanilib, uni intizomli isteomolchilarga nisbatan ko’llashga ruxsat etiladi. Aktseptlangan cheklar byudjet muassasalari bilan xisob-kitob olib borishda ko’llaniladi. Bunda byudjet bilan xisob-kitob olib boruvchi korxona bankka aktsept kilish uchun chek ko’rsatishya lozim.
Mol etkazib beruvchi, transport tashkilotlari, aloka korxonalari bilan xisob-kitob olib borishda bank limitlangan chek daftarchalarini xam ko’llaydi. Limitlangan chek daftarchalari olti oy muddatga va maolum belgalangan summadan kam bo’lmagan mikdordagi limit summasiga yoziladi. Limitlangan chek daftarchasi korxonaning xisob-kitob schetidagi mablai xisobidan yoziladi va bank muassasasi tomonidan maxsus schetda deponentlashtiriladi. Keyinchalik ushbu deponentlashtirilgan chek daftarchalaridagi mabladan mol etkazib beruvchi korxona cheklari to’lanadi. Chek daftarchalari bank karzlari xisobidan xam berilishi mumkin.
Isteomolchi ezilgan chekni mol etkazib beruvchi korxona vakiliga bergach, mol etkazib beruvchi korxona vakili o’zining bankidan chek asosida xisob-kitob schetiga pul o’tkazadi.
Chek daftarchalari 55-«Banklardagi maxsus schetlar» schetvda xisobga olinadi. Chek daftarchasini olish bilan bolik operatsiyalarni schetlarda aks ettirish xuddi akkreditiv ochishga o’xshash tartibda olib boriladi.
Limitlanmagan cheklar bo’yicha limit belgilanmaydi va mabdag deponentlashtirilmaydi. Bunday chek daftarchalari maxsus karz scheti bo’yicha kredit oladigan korxonalar, transport tashkilotlari va aloka korxonalariga bir yilgacha muddatga beriladi. Xaridor tomonidan tovar moddiy boyliklarini limitlanmagan chek daftarchalaridagi karz schetidan to’lash schetlarda kuyidagicha aks ettiriladi:
D-60-“Mol etkazib beruvchilar bilan xisob kitoblar”
K-90 «Bankning kiska muddatli kreditlari»
Jo’natma (posilka) va yuklarni tashish bilan bolik, xisob-kitoblar bo’yicha limitlangan va limitlanmagan daftarchalar xisobi 7b-schetda yuritiladi. Cheklar bank kreditlari xisobidan to’lanadi. Transport tashkilotlari va aloka muassasalariga berilgan cheklar bo’yicha mabla summasiga korxona buxgalteriyasi kuyidagacha buxgalteriya provodkasi rasmiylashtiradi:
Material tashish xarajatlari
D-10 «Materiallar»
K-76-Xar xil debitor va kreditorlar bilan xisob kitoblar
Maxsulot tashish xarajatlari
D-26G’1-«Davr xarajatlari».
K-76-Xar xil debitor va kreditorlar bilan xisob kitoblar
Bank muassasasi transport tashkiloti va aloka korxonasi topshirgan chekni bank krediti xisobidan to’laydi. Bunda korxona to’langan ushbu summaga kuyidagicha buxgalteriya provodkasi rasmiylashtiradi:
D-76-Xar xil debitor va kreditorlar bilan xisob kitoblar
K-90 «Bankning kiska muddatli kreditlari»
Rejali to’lovlar tartibidagi kisob-kitob shakli korxonalar o’rtasida, yaoni mol etkazib beruvchi va xaridor o’rtasida doimiy aloka mavjud bo’lgan xollarda ko’llaniladi. Xisob-kitobning bu shakli mashinasozlik korxonalarida, ko’mir, gaz, metall sotib olishda, detallarni jo’natishda, ozik-ovkat sanoati korxonalari bilan savdo tashkilotlari o’rtasida non, sut maxsulotlarini sotish va sotib olishda ko’llaniladi. Uning xususiyatlaridan biri shundaki, xisob-kitob xar bir jo’natilgan maxsulot uchun emas, balki maolum belgilangan muddatda, yaoni xar kuni eki 3-5 kunda bir marta olib boriladi. Xisob-kitobning to’ri olib borilishi bank tomonidan nazorat kilib boriladi. Xisob-kitob xujjatlari xaridor eki mol etkazib beruvchi tomonidan ezilishi mumkin. Vakti-vakti bilan jo’natilgan maxsulot va to’langan pul tekshirib turiladi. O’rtadagi fark ko’shimcha mabla to’lash eki maxsulot jo’natish bilan tartibga solinadi.
Xisob-kitobning bu shaklida mol etkazib beruvchi «Xaridor va buyurtmachilar bilan xisob-kitob» schetidan foydalanadi.
D-62 «Xaridor va byurtmachilar bilan xisob-kitoblar»
K-46 «Maxsulot (ish xizmat) realizatsiyasi.
Mabla olinishi
D-51-«Xisob kitob scheti»
K-62 «Xaridor va byurtmachilar bilan xisob-kitoblar»
Xaridor korxona mol etkazib beruvchi bilan xisob-kitobni 60-schetda yuritadi.
