Hozirgi zаmon fаlsаfаsi, uning аsosiy oqimlаri reja


  Yangicha falsafiy tafakkurga asos solgan sharq olimlari



Download 253,73 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/4
Sana08.05.2021
Hajmi253,73 Kb.
#63724
1   2   3   4
Bog'liq
Mustaqil ta'lim, Falsafa - Madaminova D.I.

2.  Yangicha falsafiy tafakkurga asos solgan sharq olimlari. 

Yangicha falsafiy tafakkurga asos solgan АRTUR olimlar orasida koʼpchilik nemis 

olimi Аr- Shopengauer. tur Shopengauer (1788—1860) qarashlarini  Fridrix itsshe 

tilga  oladi.  Shopengauer  olamdagi  barcha  mavjud  narsalarni  irodaning  namoyon 

boʼlishi, irodani esa ongsiz koʼrkoʼrona intilish tarzida tushunadi. Mahpuqotlarning 

instinktlari,  xatgi-harakatlari  —  irodaning  namoyon  boʼlishidir.  Inson  faoliyati 

ham aqpdan begona boʼlgan irodaning natijasidir. Shuning uchun  inson mohiyati 

irratsional  asosga  ega.  Аql  esa  tasodifiydir.  Inson  hayoti  doimo  aylanib  turgan 

iroda  gʼildiragiga  bogʼlikdir.  Shopengauer  taʼlimotini  davom  ettirgan  nemis 

faylasufi  Fridrix  Nitsshe  (1844—1900)  fikricha,  “borliqning  eng  chuqur  mohiyati 

hokimiyatga erishish uchun boʼlgan irodadir.” Nitsshe inson borligʼida maxluqlik 

va  xoliqlikning  birlashib  ketganini  asoslab  berishga  harakat  qildi.  Uning 

diyorimizda  bundan  ikki  yarim  ming  yil  muqaddam  shakllangan  zardushtiylik 

taʼlimotini  oʼrganib  yaratgan  “Zardusht  tavallosi”  asarida  kuchli  shaxslarni 

tarbiyalash  gʼoyasi  ilgari  surilgan.  U  oʼz  ortidan  irodasiz  kishilar  ommasini 

yetaklashga  qodir  boʼlgan  irodasi  kuchli  shaxslarni  tarbiyalash  tarafdori  boʼlgan. 

Nitsshening sivilizatsiya va madaniyatning soʼnishi va barqam topishi toʼgʼrisidagi 

gʼoyasiga asoslanib, 1918 yilda  G.Shpengler “Evropaning soʼnishi” degan asarini 

yozadi.  Oʼtgan  asr  oxiri  olimlari  ijtimoiy  inqiroz  va  maʼnaviy  turgʼunlikdan 

chiqishning  yoʼlini  Gʼarbda  mumtoz  falsafiy  merosga  murojaat  etishda  va  uni 

qayta tiklashda koʼrdilar. Shu zaylda “Orqaga. Kantga” shiori ostida neokantchilik, 

“Orqaga, Gegelga” shiori ostida esa neogegelchilik paydo boʼldi. Shu bilan birga, 



falsafaning.  mumtoz  ildizlarini  sakdab  qolishni  diniy  oqim  boʼlgan  neotomizm 

ham yokutb chikdi. Neotomizm shu bugunga qadar ham oʼz mavqeini yuqotmagan 

boʼlib,  katolik  cherkovi  tomonidan  qoʼllab-quvvatlanadi.  Bunda,  ayniqsa,  Rim 

papasi  rahbarlik  qiladigan  Vatikanning  faoliyati  muhim  oʼrin  tutadi.  Neotomizm 

Neotomizm — XX asrdagi  eng  yirik diniy-falsafiy  oqim boʼlib, u  oʼrta asrlardagi 

(XIII  asr)  Foma  Аxvinskiyning  taʼlimotini  qaytadan  tikladi.  U  (neo  —  yangi, 

tomizm  —  “foma”,  transkriptsiyada  “toma”  boʼlib  oʼzgargan)  Foma 

Аkvinskiyning yangi, zamonaviy taʼlimoti, demakdir. Bu taʼlimotga koʼra, ilm va 

eʼtiqod  oʼrtasida  toʼla  muvofik^ik,  uygʼunlik  bor.  Ular  bir-birini  toʼldirib  turadi, 

har  ikkisi  ham  Xudo  tomonidan  berilgan  haqiqat.  Neotomizm  vakillari  fikricha, 

ilm  yetmagan  joyda  eʼtiqod  qoʼllanishi  kerak.  Lekin  bu  eʼtiqod  koʼr-koʼrona, 

shunchaki ishonch boʼlmay, balki mantiqan teran anglangan eʼtiqod boʼlishi kerak. 

Xudoning  mavjudligini  falsafa  turli  mantiqiy  usullar  orqali  isbot  kdlishi  lozim. 

Shunday  qilib,  falsafaning  vazifasi  dinga  xizmat  qilishdan  iboratdir.  Neotomistlar 

dunyoni,  jamiyatni  Xudo  yaratgan,  jamiyat  taraqqiyoti  Xudoning  rejasi  asosida 

boradi,  deydilar.  Diniy  teologiya  oqimi  boʼlganligidan  neotomizm  albatta,  ilohiy 

qadriyatlarni ustuvor qoʼyadi. Аmmo u din va uning jamiyatdagi oʼrniga, oʼzining 

nomi  kelib  chiqishiga  sabab  boʼlgan  Foma  Аkvinskiy  zamonidan  farq/sh 

yondashadi.  Fomadan  keyingi  davr  Yevropada  xristianlikning  sofligini  saqgsash 

gʼoyasi,  asta-sekin  mutlaqlashib,  oʼrta  asr  aqidaparastligining  maʼlum 

koʼrinishlaridan  biri  —  inkvizitsiyaga  olib  kelgan  edi.  Bu  esa  hurfikrlilik,  ilm-

fandagi yangilikka qarshi kurashga aylanib ketgan edi. Lekin inson huquk^lari, fikr 

erkinligi  demokratiya  belgisiga  aylangan  XX  aerda  bunday  oʼtaketgan 

aqidaparastlikka  oʼrin  yoʼq.  Neotomizm  hozirgi  sivilizatsiyali  dunyoda 

sivilizatsiyalashgan  taʼlimot  sifatida  maydonga  chiqmoqda.  Oʼz  navbatida  bu 

demokratiya  ustuvor  boʼlgan  hayot  tarziga  muayyan  darajada  mos  keladi.  „ 

Neokantchilik  XIX  asr  oʼrtalarida  shakllan-  N  yeokya  ntchil  ik  gan  va  XX  asr 

boshlarida  rivojlangan  edi.  Uning  vakillari  I.  Kant  oʼz  davrida  qoʼygan  ilmiy 

bilishning  umumiyligi  va  zaruriyati  haqidagi  hamda  tajribaviy  akd  haqidagi 

muammolarni tahlil  etadilar. Bu taʼlimotga kura, inson dunyoga bir marta keladi, 

shuning  uchun  har  bir  insonning  hayoti  oʼzi  uchun  eng  oliy  maqsaddir.  Shunday 

ekan,  inson  hayotidan  kimdir  oʼz  maqsadlarini  amalga  oshirish  uchun  vosita 

sifatida foydalanishi mumkin emas. Erkin mavjudot deganda, Kant izdoshlari oʼzi 

xo^iagan  ishlarni  qiluvchi  kishini  emas,  balki  jamoatchilik  manfaatiga  qarshi 

yurmaydigan,  unga  zid  ish  qilmaydigan,  ammo  oʼz  haq-xuquqlarini  yaxshi 

biladigan  insonni  nazarda  tutadilar.  XX  aerga  kelib,  fan-texnika  taraqqiyoti  bilan 

ilmiy tafakkur va til muammolarini falsafiy taxdil qilishga qiziqish nihoyatda ortdi. 

Bu  yoʼnalishda  ishlayotgan  eng  yirik  oqimlarga  neopozitivizm,  strukturalizm  va 

germenevtika  kabi  falsafiy  qarash  namoyandalari  misol  buladi.  tt  Neopozitivizm 

oqimining  yirik  namoyan-  Neopozitivizm  ^  d  -  p  o  dalari  Karnap,  Аyer,  Rassel, 

Vitgenshteyn  va  boshqalardir.  Neo  —  yangi,  pozitiv  —  ijobiy,  degan  maʼnoni 

anglatadi.  Neopozitivizm  Gʼarbda  XIX  asrning  20-yillarida  paydo  bulgan, 




asoschisi XIX aerda  yashagan Ogyust  Kontdir. Uning fikricha, falsafa aniq fanlar 

taraqqiyotisiz mavjud boʼla olmaydi. Falsafa — obʼektiv reallikni emas, balki aniq 

fanlar  qilayotgan  ilmiy,  yaʼni  ijobiy  (pozitiv)  xulosalarni  oʼrganib,  taxdil  qilib. 

ularni  mantiqan  bir  tartibga.  sistemaga  solishi  kerak.  Kont  falsafaning  oʼzi 

mustaqil  ravishda  obʼektiv  dunyo  toʼgʼrisida  hech  qanday  aniq  bilimlar  berishi 

mumkin  emas.  u  shu  paytgacha  yigʼilgan  bilimlarni  formal  logika  qonunlari 

asosida  tahlil  etishi  va  qayta  baholashi,  uni  “absolyut  gʼoya,  ruh”  toʼgʼrisidagi 

ortiqcha  fikrlardan  tozalashi  hamda  yangi  falsafani  yaratishi  kerak,  deb  taʼlim 

bergan.  Neopozitivistlar  verifikatsiya  printsishshi  ilgari  suradilar  (lot.  veritas  — 

haqiqat).  Ularning  fikricha,  faqat  tajribada  oʼz  tasdigʼini  topgan  bilimgina 

haqiqiydir.  Lekin  nazariy,  mavhum  bilim  larning  hammasini  ham  tajribada 

ekvivalentini topish, aynan shunday ekanligini isbot qilish mumkin emasligi tufayli 

bu printsip keyinchalik inkor etildi. Shundan soʼng postpozitivizm (yaʼni, keyingi 

pozitivizm) vakili K. Popper falьsifikatsiyalash metodini ilgari surdi. Bunga koʼra, 

inson  baʼzi  nazariy  bilimlarning  haqiqatligini  emas,  xato  ekanligini  isbotlashi 

kerak.  Oxir-oqibatda  neopozitivizm  vakillari  falsafa  bilimlarning  haqiqiyligini 

mantiqiy  —  lingvistik  usul  orqali  isbotlashi  va  sistemalashtirishi  kerak,  degan 

xulosaga  keldilar.  XX  asrning  60—70  yillariga  kelib,  neopozitivizmning  mavqei 

kamayib,  asosiy  oʼringa  strukturalizm  va  germenevtika  chikdi.  7da  strukturaviy 

usulning  ahamiyatini  mutlakdashtiradi.  Bu  oqim  tarafdorlari  narsa  va  hodisaning 

strukturasini  bilish  uning  obʼektiv  mohiyatini  bilish  demakdir,  deb  hisoblaydilar. 

Masalan,  Levi-Stross  mifologik  tafakkurni  taxdil  etib,  turli  joylarda  yashagan 

qadimgi  qabilalar  va  xalkdar  yaratgan  afsonalarning  umumiy  strukturaga  ega 

ekanligini  isbot  qildi.  Uning  fikricha,  bu  afsonalarning  asosiy  mazmuni  bir-biriga 

toʼla  muvofiq  keladi.  Insoniyatning  ilmiy  tafakkuri  ham  bu  taʼlimotga  koʼra 

shunday  printsipga,  umumiy  mantiqqa  ega.  U  Germenevtika  —  qadimgi  yunon 

afsonalaridagi  Xudolarning  xohish  va  irodasini  insoniyatga  tushuntirib  berish 

uchun  yerga  yuborilgan  elchisi  —  Germes  nomi  bilan  ataladi.  Demak, 

germenevtika  —  tushunish.  tushuntirish,  taxdil  etish  gʼoyalariga  asosiy  diqqatini 

qaratadi.  Jamiyat,  bu  taʼlimotga  kura,  kishilar  oʼrtasidagi  muloqotga  asoslanadi. 

Muloqot jarayonida madaniy, tarixiy va ilmiy qadriyatlar yaratiladi. Shuning uchun 

falsafaning  asosiy  vazifasi  hayotning  maʼnosini,  mohiyatini  kishilar  oʼrtasidagi 

muloqotdan qidirishdan iborat. Bu oqim vakillari Shleyermaxer va Dilʼtey fikricha, 

biror  bir  tarixiy  manbaningtoʼgʼri  taxdil  etilishi  tadqiqotchining  davr 

xususiyatlarini  toʼla  his  etishi,  tushunishi  bilan  bogʼliq.  Hozirgi  davrda  bu 

taʼlimotning  koʼplab  tarafdorlari  mavjud.  XX  asrning  30-yillariga  kelib 

“ekzistenEkzistentsial  sial  falsafa”  rivojlandi.  Ekzistentsiya  —  falsafa  tom 

maʼnoda  mavjud  boʼlmoq,  demakdir.  Ekzistentsializm  nihoyatda  xilma-xil 

yoʼnalishdagi  taʼlimotlarni  insonning  maʼnaviy  dunyosi,  inson  takdiri,  erkinligi 

gʼoyalari  asosida  umumlashtirdi.  Bu  muammolarning  talqini,  ayniqsa,  ijodkor 

ziyolilar oʼrtasida ommaviy tue oldi. Shuning uchun ekzistentsial falsafa bu davrda 

eng  keng  tarqalgan  oqim  boʼlib  qoldi.  Ekzistentsializm  vakillari  asosan  ikki 




yoʼnalishga boʼlinadilar. Biri — dunyoviy (Xaydeger, Sartr, Kamyu) va ikkinchisi 

diniy  (Yaspers,  Marselь)  boʼlib  bunday  boʼlinish  nisbiydir.  Xaydeger,  Sartr. 

Kamyularning  taʼlimotiga  koʼra,  inson  oʼzining  yaratish  jarayonini  oʼzi  erkin 

amalga oshiradi. Insoniyat oldida ulkan imkoniyatlar mavjud boʼlib, ulardan qaysi 

birini  tanlashda  u  erkindir.  Demak,  inson  oʼz  mohiyatini  oʼzi  erkin  belgilaydi, 

uning kim boʼlib yetishishi faqat uning oʼziga bogʼliq. Shu maʼnoda, inson doimo 

rivojlanib boradigan, tugallanmagan loyihaga oʼxshatiladi. Erkinlik insonning oʼzi 

tomonidan  yaratiladigan  ichki  ruhiy  holati  tarzida  talqin  etiladi.  Insonga  berilgan 

imkoniyatlarni  tanlash  nihoyatda  masʼuliyatlidir,  chunki  bunda  inson  oʼzi, 

boshqalarni  hamda  uni  oʼrab  turgan  olamni  ham  qayta  yaratadi.  Diniy 

ekzistentsializm  vakillari  Yaspers  va  Marselь  fikricha,  inson  oʼz  erkin  faoliyati 

davomida  Xudoga  qarab  unga  yetishish  uchun,  kamolot  tomon  harakat  qiladi. 

Haqiqiy  erkinlik  insonga  ta?ushkali  onlarda,  tashvishda,  yolgʼizlikda  namoyon 

boʼladi. “Tazika, masʼuliyat sof erkinlikning oʼzidir, faqat shunday sharoitda inson 

oʼzini  toʼlaligicha  anglaydi.  Hayot  va  oʼlim,  qoʼrqinch.  dahshat  tushunchalari  bu 

taʼlimotning  markaziy  tushunchalaridir.  Ekzisteniialistlar  fikricha,  olam  maʼnosiz 

va  uni  bilib  boʼlmasligi  abadiy,  inson  umri  oʼtkinchi  boʼlganligi  uchun  ham 

dahshatlidir.  Poagmatizm  Yangi  zamon  falsafasining  yana  bir  oqimi  pragmatizm 

АQShda  keng  tarqalgan.  Umuman  olganda,  “pragmatizm”  foydali  faoliyatga 

undovchi,  “foydaga”  kanday  qilib  erishish  yoʼllari  va  usullari  haqida  mulohaza 

yurituvchi  taʼlimotdir.  Bunda  “foyda”  tushunchasi  “tajriba”,  “haqiqat” 

tushunchalari 

bilan 

aynanlashtiriladi. 



Pragmatizm 

taʼlimotining 

yirik 

namoyandalari Ch. Pirs, U. Djems, J. Dьyui va boshqalardir. Ularning taʼlimotida 



olamning  oʼzgaruvchanligi  oʼz  ifodasini  topgan.  Ular  tajribani  turli  tasodif  va 

kutilmagan  vaziyatlarni  oʼzida  mujassamlashtirgan,  ongimizdan  tezkor  qarorlarni 

qabul  qilishni  talab  etuvchi  xodisalar  majmui  sifatida  taʼriflaydilar.  Insonning 

xatosiz  faoliyat  koʼrsatishi  uchun  uning  xatti-harakatlarini  boshqarib  turuvchi 

vosita  —  intellektdir.  J.  Dьyui  fikricha,  intellekt  insonni  oʼrab  turgan  olamdan 

nusxa  oladi  hamda  unga  muhitga  moslashishga  yordam  beradi.  Pragmatizm 

falsafasining  maqsadi  insonga  olamda  oʼz  oʼrnini  topishga  yordam  berishdan 

iborat.  Dьyui  tajriba  natijasining  “foydali”  tomoniga  eʼtiborini  qaratadi.  Djems 

fikricha. haqiqat foydali bulgan narsa yoki hodisadir. Pragmatizm  АQSh ijtimoiy-

madaniy  hayotining  qadriyatlarini  ifoda  etib,  u  yerdagi  ishbilarmonlar, 

menedjerlar,  siyosatchilar  va  davlat  arboblari  oʼrtasida  keng  mapqaJlgan. 

Аmerikaliklar  bu  taʼlimotning  nazariyotchilarini  xalqning  dunyoqarashi 

oʼzgarishida,  hozirgi  amerikacha  hayot  tamoyillarini  keng  ommaga  singdirishda 

katta  xizmat  qilgan  faylasuflar  sifatida  qadrlaydilar.  Masalan,  J.  Dьyui  -  ni 

“Аmerikaning Аrastusi ”deya hurmat bilan tilga oladilar. Jamiyat taraqqiyotiga oid 

gʼoyalar tahlili falsafada antik davrlardan, Suqrot va Аflotun zamonlaridan boshlab 

shakllana  boshlagan.  Bu  goyalarning  rivojida  XVII—XVIII  asrlarda  yashagan 

italiyalik  faylasuf  Dj.Viko,  XVIII  aerda  yashagan  I.G.  Gerder  va  ayniqsa,  nemis 

falsafasining yirik namoyandasi Gegelь katta hissa qoʼshganlar.  




Download 253,73 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish