I bob. Ishlab chiqaruvchi kuchlar haqida tushuncha

II.BOB. ISHLAB CHIQARISH USULI. ISHLAB CHIQARUVCHI KUCHLAR VA ISHLAB CHIQARISH (IQTISODIY) MUNOSABATLARI
2.1. Ishlab chiqarish usullari almashinishining klassik namunasi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar 
Ishlab chiqarish usuli ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish (iqtisodiy) munosabatlarining birligidan iborat. Ishlab chiqarishning shaxsiy va moddiy omillari, ya`ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birgalikda jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil qiladi. Boshqacha aytganda ishlab chiqaruvchi kuchlar – bu ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasidagi bog`lanishni amalga oshiruvchi shaxsiy va texnik-buyumlashgan elementlar tizimidan iborat. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim mezoni va umumiy ko’rsatkichidir. Kishilik jamiyati ishlab chiqarish munosabatlari va ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’zaro birligi va ziddiyati asosida taraqqiy etib borib, uning turli bosqichlariga o’ziga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlar muvofiq keladi. Insoniyat taraqqiyoti bosqichlari va har bir bosqichga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlarni o’rganish iqtisodiy jarayonlarni, ularni o’zgaruvchan ekanligini bilishda muhim ahamiyatga egadir.

Ishlab chiqarishning texnologik usuli - mehnat vositalari, materiallar, texnologiya, energiya axborotlar va ishlab chiqarishni tashkil etish majmui. Mulkchilik munosabatlari - mulkka egalik qilish, undan foydalanish, uni o’zlashtirish va tasarruf etish jarayonida vujudga keladigan munosabatlar.

Taraqqiyot bosqichlarini bilishda turli xil yondoshuvlar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:
- tarixiy-formatsion yondoshuv;
- madaniylashish (tsivilizatsiya) darajasi jihatdan yondoshuv;
- texnika va texnologik taraqqiyot darajasi jihatidan yondoshuv;
- sotsial-iqtisodiy shakllar o’zgarishi jihatidan yondoshuv.
Ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarini bilishga tarixiy-formatsion yondoshuvda ishlab chiqarishning ijtimoiy usullari va uning tarkibiy qismlarini tahlil qilishga e`tibor berilgan.
Odamlar ishlab chiqarish jarayonida faqat tabiat ashyolari va boshqa moddiy ashyolar bilan emas, shu bilan birga o’zaro bir-biri bilan ham munosabatlarda bo’ladilar, ya`ni ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar. Bunda ishlab chiqarishda tarkib topadigan tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bir-biridan farq qiladi. Tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar ishlab chiqarishni tashkil qilish jarayonida vujudga keladi. Mazkur munosabatlar kishilar o’rtasidagi aloqalar sifatida namoyon bo’lib, shu bilan birga ishlab chiqarish holatini bevosita tavsiflaydi, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti muayyan bosqichlarining xususiyatlarini va ularning ijtimoiy uyg`unlashuvini aks ettiradi. Bu masalan, mehnat taqsimoti, uni ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash, ishlab chiqarishning to’planishi va uyg`unlashtirilishidir. Ishlab chiqarish har doim muayyan ijtimoiy shaklga ega bo’ladi. Bu ijtimoiy shakl ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi, ularning mohiyati va asosini ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari tashkil etadi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar – bu kishilar uchun zarur bo’lgan hayotiy ne`matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste`mol qilish jarayonida vujudga keladigan munosabatlardir. Ular takror ishlab chiqarish munosabatlari yoki iqtisodiy munosabatlar deb ham ataladi.Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojining muayyan darajasi ishlab chiqarish munosabatlarining u yoki bu turini taqozo qiladi.Muayyan taraqqiyot darajasidagi ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari muayyan turining birligi va o’zaro ta`siri ishlab chiqarish usulini tashkil etadi. Ishlab chiqarish munosabatlari faqat ishlab chiqaruvchi kuchlar bilangina o’zaro aloqada bo’lib qolmaydi. Ular bir vaqtda bazis ham hisoblanib, uning ustida ishlab chiqarish munosabatlarining ushbu tizimiga xos bo’lgan alohida siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda tartibotlarning alohida turlari qad ko’taradi. Ana shularning yig`indisi jamiyatning ustqurmasini tashkil etadi. Siyosat, huquq, ahloq va ustqurmaning boshqa elementlari ham faol rol` o’ynaydi, o’zlarini vujudga keltirgan ishlab chiqarish munosabatlariga, ular orqali esa jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlariga ham aks ta`sir ko’rsatadi.

Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani tashkil etadi. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy tuzilishini 1-chizma orqali yaqqol tasavvur etish mumkin.Bu erda ikki holatga e`tibor berish muhim. Birinchidan, ishlab chiqarish munosabatlari mustaqil, alohida tizimni tashkil qilmaydi. U ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ham, shuningdek ustqurma bilan ham har doim o’zaro ta`sirda bo’ladi. Ikkinchidan, turli formatsiyalarda o’ziga xos ishlab chiqarish munosabatlari amal qiladi va bu esa har bir formatsiyaga mos keluvchi ishlab chiqarish usulini belgilab beradi.

Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashinib turgan qator ishlab chiqarish usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar ajralib turadi.
Ishlab chiqarish usullari almashinishining klassik namunasi Evropada namoyish qilingan deb hisoblanadi. Evropa hududida bir-biri bilan almashinib, ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal va kapitalistik munosabatlar izchil tarkib topdi. Boshqa qit`alarga kelganda esa, bu erda kapitalizmgacha bo’lgan davrda mana shu marralarning hammasi aniqroq qayd etilgan. Osiyo, Afrika, Avstraliyada Evropa mustamlakachiligining ta`siri seziladi. Adabiyotlarda Osiyocha ishlab chiqarish usuli deb atalmish usul haqida ham qayd qilinadi. Bu usulning shakllanishida mamlakatlarning katta turkumiga xos bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining sug`orish tizimlarini markazlashtirilgan tarzda tartibga solib turish va davlatning ana shu sharoitlarda alohida roli bilan bog`liq sifat xususiyatlari aks etadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasining oshishi va antagonistik sinflarning sifat jihatidan yangi ishlab chiqarish munosabatlari uchun kurashi natijasida jamiyat rivojlanishi quyidagi ijtimoiy-iqtisodiy shakllanishlardan o'tadi. Ishlab chiqarish munosabatlari — keng maʼnoda ijtimoiy i.ch. jarayonida kishilar oʻrtasida bajaradigan vazifalariga bogʻliq holda shakllanadigan munosabatlar (mulkdorlar, tadbirkorlar, boshqaruvchilar, xizmatchilar, yollanma xodimlar, dehqonlar va b.); tor maʼnoda kishilar oʻrtasida moddiy boyliklarni i.ch., ayirboshlash, taqsimot va isteʼmol jarayonida yuzaga keladigan iktisodiy munosabatlar. I.ch.m. kishilar oʻrtasidagi iktisodiy munosabatlarning barcha shakllarini qamrab oladi. Barcha i.ch., iktisodiy munosabatlar ichida i.ch. vositalariga boʻlgan munosabat, mulkchilik shakllari hal qiluvchi rol oʻynaydi. Ayrim iqtisodiy nazariyalar, mas, marksistik siyosiy iqtisodda I.ch.m. mulkchilik munosabatlarini ifodalaydigan va ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishi darajasi bilan belgilanadigan, jamiyatda siyosat, mafkura, din, axloq va b.larning bazasini tashkil qiladigan munosabatlar tarzida talqin qilinadi.Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida i.ch. vositalari egalari bilan yollanib ishlovchi xodimlar oʻrtasidagi munosabatlar mehnat shartnomalari asosida shakllanadi. I.ch.m.ning u yoki bu tarixiy konkret shakllari ishlab chikaruvchi kuchlarning taraqqiyot darajasi, ki-shining tabiat ustidan hukmronlik darajasi bilan belgilanadi. Oʻz navbatida, I .ch.m. ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyo-tiga taʼsir koʻrsatadi, uni tezlashtiradi yoki sekinlashtiradi (qarang Iqtisodiy tizim).^[Ishlab chiqarish munosabatlari (Nemischa: Produktionsverhältnisse) tomonidan tez-tez ishlatiladigan tushunchadir Karl Marks va Fridrix Engels ularning nazariyasida tarixiy materializm va Das Kapital. Avval Marksning nashr etilgan kitobida aniq ishlatilgan Falsafaning qashshoqligi, garchi Marks va Engels bu atamani allaqachon belgilab qo'yishgan Nemis mafkurasi.Ba'zi ijtimoiy munosabatlar ixtiyoriy va erkin tanlanadi (odam boshqa odam yoki guruh bilan muloqot qilishni tanlaydi). Ammo boshqa ijtimoiy munosabatlar beixtiyor, ya'ni odamlar xohlasa ham, xohlamasa ham ijtimoiy aloqada bo'lishi mumkin, chunki ular oila, guruh, tashkilot, jamoa, millat va boshqalar."Ishlab chiqarish munosabatlari" deganda, Marks va Engels odamlar o'rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning yig'indisini nazarda tutganlar kerak omon qolish, ishlab chiqarish va hayot vositalarini ko'paytirish uchun kirish. Odamlar kabi kerak ushbu ijtimoiy munosabatlarga kirish, ya'ni ularda ishtirok etish ixtiyoriy bo'lmaganligi sababli, bu munosabatlarning umumiyligi nisbatan barqaror va doimiy tuzilishi, "iqtisodiy tuzilma" yoki ishlab chiqarish tartibi.Ikki asosiy sababga ko'ra "ishlab chiqarish munosabatlari" atamasi biroz noaniq.

• 
  Nemischa so'z Verhältnis "munosabat", "nisbat" yoki "nisbat" ma'nosini anglatishi mumkin. Shunday qilib, munosabatlar sifatli, miqdoriy yoki ikkalasi ham bo'lishi mumkin. Qaysi ma'no qo'llanilishini faqat kontekstdan aniqlash mumkin.
  
• 
  Marks nazarda tutgan munosabatlar ijtimoiy munosabatlar, iqtisodiy munosabatlar yoki texnologik munosabatlar bo'lishi mumkin.
  

Marks va Engels odatda ushbu atamani ma'lum bir davrga xos bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni anglatadi; masalan: a kapitalistika bilan eksklyuziv munosabatlar kapital yaxshiva a ish haqi bo'yicha ishchibilan bog'liq bo'lgan bog'liqlik kapitalistik; a feodalbilan munosabat fief, va serflord bilan munosabati; a qul boshqaruvchisiularning munosabatlari qul; va hokazo. Bu unga qarama-qarshi bo'lib, unga Marks shunday deb atagan ishlab chiqarish kuchlari.
Marksning ishlab chiqarish munosabatlari kontseptsiyasidan foydalanganligini ko'rsatadigan to'rtta mashhur takliflar:Erkaklar o'zlarining mavjudligining ijtimoiy ishlab chiqarishida muqarrar ravishda o'zlarining xohish-irodalaridan mustaqil bo'lgan aniq munosabatlarni, ya'ni o'zlarining moddiy ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining ma'lum bir bosqichiga mos keladigan ishlab chiqarish munosabatlarini o'rnatadilar. Bularning barchasi ishlab chiqarish munosabatlari huquqiy va siyosiy ustki tuzilish paydo bo'ladigan va ijtimoiy ongning aniq shakllariga mos keladigan jamiyatning iqtisodiy tuzilishini, haqiqiy poydevorini tashkil etadi. Moddiy hayotning ishlab chiqarish usuli ijtimoiy, siyosiy va intellektual hayotning umumiy jarayonini shartlantiradi. Ularning mavjudligini odamlarning ongi emas, balki ularning ongini belgilaydigan ijtimoiy mavjudot belgilaydi. Rivojlanishning ma'lum bir bosqichida jamiyatning moddiy ishlab chiqarish kuchlari mavjudlari bilan ziddiyatga keladi ishlab chiqarish munosabatlari yoki - bu shunchaki xuddi shu narsani huquqiy ma'noda ifodalaydi - bilan mulkiy munosabatlar shu paytgacha ular faoliyat yuritgan. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish shakllaridan bu munosabatlar o'zlarining bo'g'inlariga aylanadi. Keyin ijtimoiy inqilob davri boshlanadi. Iqtisodiy asosdagi o'zgarishlar ertami-kechmi butun ulkan ustki tuzilmaning o'zgarishiga olib keladi.
— 1859 ga kirish so'zi Siyosiy iqtisod tanqidiga hissa qo'shish
Iqtisodiy kategoriyalar faqat nazariy ifodalar, ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarining abstraktsiyasidir, M.Prudhon buni chinakam faylasuf singari teskari tutib, haqiqiy munosabatlarda uyqusirab o'tirgan ushbu toifadagi printsiplarning mujassamlanishidan boshqa narsani ko'rmaydi - shuning uchun M.Prudhon faylasuf bizga "insoniyatning shaxssiz sababi" ko'ksida aytadi. M. Proudhon iqtisodchi juda yaxshi tushunadiki, erkaklar mato, zig'ir yoki ipak materiallarini aniq qilib tayyorlashadi ishlab chiqarish munosabatlari. Ammo u tushunmagan narsa shundaki, bu aniq ijtimoiy munosabatlar erkaklar tomonidan zig'ir, zig'ir va hk. Kabi ishlab chiqariladi. Ijtimoiy munosabatlar ishlab chiqarish kuchlari bilan chambarchas bog'liqdir. Yangi ishlab chiqaruvchi kuchlarni qo'lga kiritishda erkaklar ishlab chiqarish usullarini o'zgartiradilar; ishlab chiqarish usulini o'zgartirganda, pul topish usulini o'zgartirganda, ular barcha ijtimoiy munosabatlarini o'zgartiradilar. The qo'l tegirmoni feodal bilan sizga jamiyat beradi; The bug 'tegirmoni sanoat kapitalist bilan jamiyat. Ijtimoiy munosabatlarini moddiy mahsuldorlikka muvofiq ravishda o'rnatadigan bir xil erkaklar, shuningdek, ularning ijtimoiy munosabatlariga muvofiq printsiplar, g'oyalar va toifalarni ishlab chiqaradilar. Shunday qilib, g'oyalar, ushbu toifalar, ular ifoda etadigan munosabatlar kabi abadiydir. Ular tarixiy va vaqtinchalik mahsulotlardir. ... The ishlab chiqarish munosabatlari har qanday jamiyat bir butunni tashkil qiladi.
— Falsafaning qashshoqligi 
Biz kapitalistik ishlab chiqarish jarayoni umuman ishlab chiqarishning ijtimoiy jarayonining tarixiy jihatdan aniqlangan shakli ekanligini ko'rdik. Ikkinchisi, ma'lum tarixiy va iqtisodiy sharoitlarda sodir bo'lgan jarayon kabi, inson hayotining moddiy sharoitlarini ishlab chiqarish jarayoni ishlab chiqarish munosabatlari, ushbu ishlab chiqarish munosabatlarini o'zlari ishlab chiqarish va ko'paytirish, shu bilan birga ushbu jarayonning tashuvchilari, ularning mavjud bo'lishining moddiy sharoitlari va o'zaro munosabatlari, ya'ni ularning ijtimoiy-iqtisodiy shakli. Ushbu ishlab chiqarish agentlari tabiatga va bir-biriga nisbatan turadigan va ular ishlab chiqaradigan ushbu munosabatlarning yig'indisi aynan uning iqtisodiy tuzilishi nuqtai nazaridan qaraladigan jamiyatdir. Hamma o'tmishdoshlari singari, kapitalistik ishlab chiqarish jarayoni ham ma'lum bir moddiy sharoitlarda davom etadi, ammo ular bir vaqtning o'zida aniq ijtimoiy munosabatlar shaxslar tomonidan o'z hayotlarini ko'paytirish jarayonida kiritilgan. Ushbu shartlar, xuddi shu munosabatlar kabi, bir tomondan old shartlar, boshqa tomondan kapitalistik ishlab chiqarish jarayonining natijalari va yaratilishidir; ular tomonidan ishlab chiqariladi va ko'paytiriladi.
— Das Kapital, Jild III, Ch. 48 [2]
... Ueykfild koloniyalarda pul, mol-mulk, yashash vositalari, mashinalar va boshqa ishlab chiqarish vositalaridagi mol-mulk, agar korrelyator - ish haqi ishchisi, boshqasi xohlasa, odamga kapitalist sifatida muhr bosmasligini aniqladi. o'zini irodasi bilan sotishga majbur bo'lgan odam. U buni aniqladi kapital narsa emas, balki odamlar o'rtasidagi ijtimoiy munosabatlardir, narsalarning instrumentalligi bilan o'rnatiladi. Janob Pil, u nolayapti, o'zi bilan Angliyadan Svan daryosiga, G'arbiy Avstraliyaga yashash va ishlab chiqarish vositalarini 50 ming funt sterlingga olib bordi. Janob Pil o'zi bilan birga ishchilar sinfining 3000 kishini, erkaklar, ayollar va bolalarni olib kelishni oldindan bilgan. Bir marta belgilangan manzilga etib borganida, “Janob. Peel to'shagini yotqizish yoki unga daryodan suv olib kelish uchun xizmatchisiz qoldi ». Angliya ishlab chiqarish usullarini Svan daryosiga eksport qilishdan boshqa hamma narsani ta'minlagan baxtsiz janob Peel!
— Karl Marks, Das Kapital, Jild Men, Ch. 33, o’o’o’.marxists.org saytining muloyimligi
(Boshqacha qilib aytganda, ingliz ishlab chiqarish munosabatlari Avstraliyada mavjud emas edi; mulk huquqi va qonuniy majburiyatlar tizimi bo'lmagan va ishchilarni xo'jayini uchun ishlashga majbur qiladigan iqtisodiy zaruriyat yo'q edi. Xizmatchilar janob Peelni topish uchun tark etishlari mumkin edi) yaxshi yashash uchun bepul erni ishlang yoki egallab oling.)