Islom Karimov «Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch T-2008. 42b.
faoliyatida ushbu ulug’ turkiy she’riyat vakili hamda homiysining ko’magi va
daldasi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu davrda Qutb va Haydar Xorazmiylarning
«Xamsa» an’analarini turkiy she’riyatga yoyish harakatlari, Sa’diy «Gulistoni»,
Attorning «Ilohiynoma» (Sayid Qosimiy) va «Mantiq ut-tayr» (Gulshahriy)
asarlarining tarjima va tatabbulari, Nasimiyning yuksak irfoniy she’riyati, Atoiy,
Sakkokiy, Gadoiy, Lutfiylarning devonlari, Xorazmiy, Xo’jandiy, Amiriy va Sayid
Ahmad «Ishqnoma»lari (Muhabbatnoma», «Latofatnoma», «Taashshuqnoma»,
«Dahnoma»), Amiriy va Yaqiniylarning ramziy munozaralari va boshqalar turkiy
mumtoz she’riyatni mintaqa adabiyotining yuksak pog’onalariga ko’targan edi. Bu
davrda Qur’onning qator turkiy tafsirlari, turkiy tilda payg’ambarlar qissaci,
axloqiy va tarixiy risolalar, adabiyotshunoslikka oid asarlar yaratilgan edi.
44
Alisher Navoiy to oxirgi asari bo’lmish «Mahbub ul-qulub» yozilgunga
qadar o’zi ham «majoziy ishq» deb ishlatib kelgan hodisani umri nihoyasida
mohiyatan alohida ikki turga farqlab, birini «avom ishqi» va ikkinchisini «xavos
ishqi»
deb nomladi. SHu bilan Farhod va SHirin, Layli va Majnun kabi boshdan-
oyoq pok tuyg’ularga yo’g’rilgan «alohida fazilat egalariga xos ishq»ning
ko’pchilik odatda ko’zda tutadigan yigit-qiz orasidagi oddiy «oshiq-
ma’shuq»likdan ham, Oliy haqiqatning mutlaq jamoliga oshufta tasavvuf ahli
intilishlaridan ham butunlay farq qiluvchi mumtoz bir tuyg’u, alohida holat
ekanligini maxsus ta’kid etishga erishdi. Suqrot tilidan «haqiqiy ishq» yo’lida bir
vosita sifatida ta’rif etilgan «majoziy ishq» aslida Navoiy badiiyat olamida
mustaqil hodisa sifatida o’zligini namoyon etdi. Bu hodisaning mohiyati shunda
ediki, unda insonning Oliy haqiqatga, Haqqa, Borliqning mohiyatiga munosabati
uning o’zga insonlarga, atrof-voqelik, mavjud jamiyatga munosabati bilan
uyg’unlik hosil qilardi. Badiiy ijod mazmunidagi mana shu teranlikka erishish
yo’li «majoz tariqi» deb nom oldi. Milliy ma’naviyatimiz takomilidagi ushbu eng
yuksak bosqichni alohida inson ma’naviy kamoloti jarayoniga tatbiq etsak, uni biz
bugungi tilda «mehr ma’rifati» deb ataganimiz ma’qul.
―Avom‖ – 1) omi odamlar, Alisher Navoiy nazdida ijtimoiy kelib chiqishi,
boyligi va amalidan qat’i nazar, o’zligini anglab yetmagan, ma’naviy saviyasi past
bo’lgan insonlar, agar kimki o’zligini anglab yetmagan bo’lsa, o’zini yeb-ichib,
―kayfi safo qilib‖ yurishdan ortiqqa arzitmasa - hanuz u haqiqiy shaxs maqomiga
ko’tarilmagan, oddiy bir ―xudoning mahluqi‖ darajasi qolib ketgan, bunday
insonlarning jamlan-masi esa ―xalq‖ emas, ―olomon‖ atalishga loyiq bo’ladi. 2)
keyingi davrlarda yuqori tabaqa vakillari orasida ―qora xalq‖, past tabaqa vakillari
ma’nosida ishlatila boshlagan.
―Xavos‖ – 1) xos kishilar, Alisher Navoiy nazdida o’zligini anglab yetgan,
Do'stlaringiz bilan baham: