I jtimoiy fanlar

10

 

S.Otamuratov, J. Ramatov,  S.Xusanov. Ma’naviyat asoslari (Ma’ruzalar  matni).  T. 2000,  b.30. 

11

 

E.Yusupov. Inson kamolotining  ma’naviy asoslari. T.-«Universitet»-1998,  b. 5.  

12

  So’zimizning  isboti  uchun  jumlani  soddalashtirib  ko’ramiz:  ―...  ma’naviyat  – insonning ruhiyatini ,... qobiliyatini, 

aql-zakovatini,...  harakat qilish va intilish salohiyatidir.‖ 

  

13

  Aslida  bunday  ta’rif  marksistik  nazariyadagi  ―materiya‖  va  ―ong‖  nisbatining  boshqacha  atamalar  bilan 

ifodalanishi  deyish  ham  mumkin.  Har  holda  sobiq  sho’rolar  davridagi  ―materialistik‖  aqidani  ongiga  puxta ―joylab 

olgan‖  bizning  ―faylasuflarimiz‖  hanuz ―materiya –birlamchi, ong – ikkilamchi‖ degan aqidadan qaytgan emas, shu 

sababli    ular  ―ma’naviyat‖  deganda  sho’ro  olimlari  ishlab  chiqqan  ―materialistik‖ madaniyatshunoslik nazariyasiga 

xos  ―ma’naviy  madaniyat‖  (duxovnaya  kulьtura)  atamasi  bilan    qamrab  olinadigan  hodisalar  tizimini  tasavvur 

qiladilar.  M.Imomnazarov,  M.Lapasov,  M.Sobirova  MA’NAVIYaTSHUNOSLIK    (Teoriya  i  istoriya  natsionalьnoy 

duxovnosti) Toshkent - 2012 

  

---

kerak bo’ladi. 

 Bugun  biz  insonni  birinchi  o’ringa  qo’yib,  uning  yaratuvchilik  fazilati, 

ijtimoiy  faolligi,  ma’naviy  qudratiga  urg’u  bermoqdamiz.  CHunki  O’zbekistonning 

buyuk  kelajagini  shakllantiruvchi  bosh  omillar  –  shular.  Ammo  yuqoridagi  kabi 

ta’riflarda  inson  moddiy  borliqning  bir  unsuri  sifatidagina  e’tirof  etilib,  boshqa 

maxluqotlardan  farqli  mustaqil  mohiyati  soyada  qolib  ketmoqda.  Insonning 

mohiyati  aslida  murakkab  bo’lib,  ayni  moddiyat  va  ma’naviyatning  tutashuvi  bilan 

izohlanadi.  Ularning  qaybiri  ikkinchisi  orqali  ta’riflana  boshlasa,  inson  mohiyati 

haqida biryoqlama  tasavvur hosil bo’la beradi. 

Jahon  ilmida  ma’naviyat  masalalari  ilgari  aslo  ko’tarilmagan  desak,  to’g’ri 

bo’lmaydi.  Masalan,  1989  yilda  Moskvada  ―Nauka‖  nashriyotida  ―Proisxojdenie 

duxovnosti‖  degan  qalingina  kitob  bosilib  chiqqan.  Uning  so’z  boshisida shunday 

jumla  keltiriladi:  ―Sredi  mnogoobraznыx  vidov  chelovecheskoy  deyatelьnosti 

V.G.Afanasьev,  sleduya  K.Marksu,  vыdelyaet  tri  osnovnыe  gruppы: 

materialьnuyu  (proizvodstvennuyu),  sotsialьno-politicheskuyu  i  duxovnuyu.‖

14

 

Taniqli  marksist-faylasuflardan  hisoblangan  V.G.Afanasьevning  1977  yilda 

Moskvadagi  ―Politizdat‖  nashriyoti  chiqargan  ―CHelovek  v  upravlenii 

obщestvom‖  kitobida  shunday  jumla  bor  ekan.  Aslida  ―ma’naviyat‖  so’zi 

SHo’rolar  davri  lug’atlarida  ko’p  uchramaydi.  Ko’proq madaniyatshunoslik fanida   

―moddiy  madaniyat‖  va  ―ma’naviy  madaniyat‖  (―materialьnaya‖  i  ―duxovnaya‖ 

kulьtura)  degan  tushunchalar  qabul  qilingan  edi.  Yuqorida  nomi  tilga  olingan 

kitobda  ―duxovnostь‖  tushunchasi  ―dusha‖  so’zi  bilan  bog’liqlikda  olinib,  uning 

materialistik  talqiniga  urg’u berilgan. 

Kitobda  insonning  asosiy  (tayanch)  ehtiyojlari  (―bazisnыe  potrebnosti‖)  uch 

qismga  (sohaga)  ajratiladi:  1.Insonning  moddiy  hayotini  ta’minlash  (saqlab  qolish 

va  davom  ettirish)  uchun zarur bo’lgan (―vitalьnыe‖ – hayotiy, biologik) ehtiyojlar, 

ya’ni  uning  taomga,  suvga,  uyquga,  issiq-sovuqdan,  turli  xavf-xatarlardan 

saqlanishga  bo’lgan  ehtiyojlari.    2.  Insonning  tor  ma’nodagi  ijtimoiy  ehtiyojlari, 

ya’ni  muayyan  bir  ijtimoiy  guruhga  taalluqli  bo’lish,  ushbu  guruhda muayyan o’rin 

egallash,  o’zgalar  nazdida  qadrlanish,  hurmat-e’tiborga  sazovor  bo’lish  kabilar.  3. 

Ideal  (ma’rifiy)  ehtiyojlar  (idealьnыe    (poznavatelьnыe)  potrebnosti)  –  hayotning 

ma’nosi va maqsadini, borliqda o’z o’rnini anglab  yetish ehtiyoji

15

.   

Kitobning 

asosiy 

mualliflaridan 

biri 

akademik 

P.V.Simonov 

asl 

mutaxassisligi  tibbiyot  olimi  bo’lib,  ma’naviyatning  kelib  chiqishini  aniqlash 

maqsadida  kalamushlar,  itlar  va  maymunlar  ustida  turli  tajribalar  o’tkazib,  ular 

faoliyatida  atrof-muhitni  tushunishga  intilish  va  alьtruizm  unsurlari  mavjudligini