I kurs talabalari uchn tibbiyot kimyosi fanidan og’zaki savollar javobi

Neytrallash metodi Кислота – асосли титрлаш методи водород ёки гидроксоний ионлари билан гидроксид ионларининг узаро таъсирлашувидан кучсиз ионланувчи сув молекуларининг хосил булиш реакциялари ётади.

Кислота – асосли титрлаш иккита асосий методга эга: ацидометрия – асосларни титри аник кислота эритмаси ёрдамида аниклаш; алкалиметрия титри аник шикор эритмалари билан эритмадаги кислота микдорини аниклаш.

Ишчи эритма сифатида куп холларда хлорид ва сульфат кислота эритмалари, натрий еки калий гидроксид эритмалари ишлатилади. Бу кислоталар ва ишкорлардан титрланган яритмалар тайёрлаш учун бирламчи стандарт модда сифатида ишлатилиб булмагани учун даставвал уларнинг тахминий концентрациялардаги эритмалари тайёрланиб, уларнинг аник титри ва нормаллиги бирламчи стандарт эритмалар ёрдамида аникланади. Кислоталар эритмаларини титрини аниклашда бирламчи стандарт эритмалар сифатида натрий тетраборат ёки сувсиз натрий карбонат эритмалари, ишкорлар эритмалари титрини топиш учун оксалат ёки кахрабо кисолталарининг эритмалари ишлатилади. Бу моддалар эритмалари ишлаш учун нихоятда кулай ва титрлашда яхши натижалар беради. Нейтралланиш реакцияси борганда кандайдир ташки белгилар кузатилмайди . Шу сабабли, эквивалент нуктани аниклаш , учун тегишли индикаторлардан фойдаланиш лозим. Бу индикаторлар эритманинг рН кийматига караб уз рангини узгартиради, бинобарин уларни рН индикаторлар деб номланади.

Индикаторлар рангини узгаришини келтириб чикарувчи кимевий-физик жараёнларнинг механизми ХIХ асрнинг охиригача тушунарсиз булди ва факат 1894 йилда Оствальд томонидан индикаторларнинг ион назарияси тахлиф килинди. Бу назарияга мувофик, кислота-асосли титрлаш индикаторлари органик кислота ёки асослар хисобланиб, уларнинг диссоциланмаган молекулалари ва ионлари хар хил рангли булади. Чунончи, агар лакмус олинадиган булса, сувли эритмаларда унинг диссоциланмаган молекулари кизил рангли, анионлари эса кук рангли булади. Лакмуснинг диссоцианиш реакциясини куйидаги схема билан ифодалаш мумкин:

HJnd  H++Jnd-

кизил кук

Агар лакмус эритмасига 1-2 томчи натрий гидроксид эритмаси кушилса, ОН- ионлари Н+ ионлари билан биркиб, сув молекулаларини хосил килади. Шу сабабли, мувозонат унг томонга силжийди ва Jnd- анионлари хосил булиши хисобига эритма кук рангга буялади.

Лакмус эритмасига 1-2 томчи хлорид кисолта эритмаси кушилса мувозанат НJnd молекулалари хосил булиши томонга силжийди ва эритма кизил рангга киради. Нейтрал мухитда НJnd молекулалари ва Jnd- анионлари эквивалент микдорларда булганлигидан эритма ранги бинафша тусда булади.

Хозирги замон тассаввурларига кура, индикаторларнинг ион-хромофор назарияси тугрирок хисобланади. Бу назарияга биноан, индикаторларнинг рангини узгариши улар молекуласига Н+ ионларининг биркиши ёки молекуладан Н+ ионининг ажралиши хисобига кузатилади, бу эса уз навбатида индикатор молекуласининг тузилишда узгариш булишига олиб келади

46. Permanganatometriya usuli kaliy permanganatning qaytariluvchilarni oksidlash reaksiyalariga asoslangan. Kaliy permanganat kislotali, ishqorli va neytral muhitlarda oksidlovchi xossalarini namoyon qiladi.

1. Kislotali muhitda marganes Mn7+dan Mn2+gacha qaytariladi:

5K2S03 + 2KMnO4 + 3H2S04 6K2S04 + 2MnSO4 + 3H20

Mn7+ + 5 e

S4+ - 2 ? ч

->Mn2+

S6+ qaytarildi oksidlandi

Kaliy permanganatning binafsha rangi rangsizlanadi. Oksidlanish-qaytarilish usuli dorivor preparatlami klinik va sanitariya-gigena jihatidan tekshirishda keng qo‘llanadi. Kaliy permagantning yuqori oksidlovchilik xossasidan foydalangan holda uni biologik obyektlarda qaytaruvchilarni aniqlashda qoilash mumkin. Permanganatometriya usuli bilan siydikdagi siydik kislotaning, qon zardobidagi kalsiy ionining miqdorini, qonda qand moddasi va boshqalarni aniqlash mumkin. Kaliy permanganatning oksidlovchilik xossasidan tibbiyot amaliyotida keng foydalaniladi. Uning 0,1—0,55% li suvli eritmasi yaralami yuvishga antiseptik vosita sifatida, 0 ,01—0 , 1% li eritmasi og‘iz va tomoqni chayish uchun, 0 ,02- 0 , 1% li eritmasi esa zaharlanganda me’dani chayish uchun ishlatiladi.

Yodometriya usulida erkin yod nisbatan kuchsiz oksidlovchi, yod anioni I “ esa — kuchli qaytaruvchidir. Titrimetrik analizda yod eritmasidan foydalanib qaytaruvchilarni miqdoroni aniqlashda va I eritmasidan foydalanib oksidlovchilar miqdorini aniqlashda foydalaniladi. I2 eritmasi kraxmal ishtirokida ko‘k rangga bo‘yaladi. Biror qaytaruvchi eritmasini yod eritmasi bilan titrlansa, reaksiya tugaganda (ekvivalent nuqtada) ortiqcha yod tomchisidan eritma ko‘k rangga kiradi. Agar yod eritmasiga kraxmal ishtirokida qaytaruvchi eritmasi qo‘shilsa, reaksiya tugaganda eritmaning ko‘k rangi yo‘qoladi.

Bu usul erkin yod I2 ning ion Г holdagi yodgacha qaytarilishi

bilan bog‘liq boigan oksidlanish jarayoniga asoslangan:

I2+2Na2S2O3> Na2S4O6+2NJ

I ” + 2 ё -> 2 I

2S2O3-2e >S4O62-

yoki I" ionlarini I2 gacha oksidlanishi:

I -2ё > 2I

Yodometriya usulining Biologik Aniqlik yuqoriligi uchun klinikada keng qo’llaniladi Bu usul bilan qondagi qand peroksidaza fermenti miqdori sanitarik analizda esa suvdagi qoldiq xlor miqdori aniqlanadi.



47. Qo’sh tuz. Bir paytning uzida tarkibida ikkita metal kationi saqlovchi tuzlarga aytiladi. Qo’sh tuzlar ko’p asosli kislotalardagi vodorod atomlarini har xil metallarga almashtirishidan hisol buladi. Dissotsiatsalansa metall kationlari va kislota qoldiqlari anionlari hosil buladi.

NaKSO4> Na+ + K+ + SO42- Ko’p asosli kislotalarga turli asoslar bosqichli ta’sir ettirib olinadi.

Na2SO4+ H2SO4> NaHSO4 + H2O

NaHSO4 + KOH > NaKSO4 + H2O



48. Kompleks birikmalar deb ligandlar bilan o ‘ralgan, markaziy atomdan

iborat bo‘lgan, kristall panjarasida murakkab kompleks ion saqlaydigan

moddalarga aytiladi.

Kompleks birikmalar kristall holatda va eritmada mavjud bo‘la

oladi:

K3 [Fe (CN)6] ￡ 3K+ + [Fe (C N )6]3-

K4[F e (C N )6] ￡ 4K+ + [Fe (CN) 6]4“

[Ag (N H 3)2]C1 ￡ [Ag(NH3)2]+ + Cl-

Kompleks birikmalarning tuzilishini 1863- yili shved olimi Alfred

Verner keltirgan nazariya tushuntirib beradi.

Bu nazariya quyidagilardan iborat:

1. Ko‘pchilik elementlarda asosiy valentlikdan tashqari yonaki

valentliklar mavjud b o ‘lib, ular b a ’zi reaksiyalarda kuzatiladi.

2. Asosiy valentliklarning to’yinishi birinchi tartibli birikmalar

hosil b o ‘lishi asosida yotadi, masalan oddiy binar birikmalar hosil

b o ‘lishida: HC1, H20 , N H 3, CaCl2 va boshqalar.

3. Yonaki valentliklarning to'yinishi yuqori tartibli birikmalar

hosil b o ‘lishi asosida yo tad i, masalan: [NHJC1, K3[Fe(CN)6],

K4[Fe(CN)6], [A1(H20 ) 6]C13 va boshqalar.

4. Elementlarning yonaki valentliklari aniq fazoviy yo‘naluvchanlikka

ega b o ‘ladi.

Shularga asoslanib, A.Verner kompleks birikmalar tuzilishini

quyidagicha asoslab berdi:

1. Kompleks birikmalarda markaziy o'rinni kompleks hosil

qiluvchi ion yoki markaziy atom egallaydi. Ko'pincha markaziy atom

vazifasini musbat zaryadlangan metall atomi bajaradi, [NHJC1 tuzi

bundan mustasno, bu birikmada markaziy atom vazifasini N~3bajaradi.

2. Markaziy atom atrofida ligandlar yoki addendlar deb nomlangan

qarama-qarshi ionlar yoki qutbli molekulalar koordinatsiyalanadi.

Ligand vazifasini neytral molekulalar - NH3, H20 , NO, CO; kislota

qoldiqlari — CN , CNS- , N 0 2 , CI“, I“, CO2 , S20 2“ ; gidroksid

ionlar — OH- va boshqalar bajaradi.

3. Markaziy atom yoki kompleks hosil qiluvchi ion ligandlar

bilan bevosita bog‘lanib kompleks birikmaning ichki sferasini hosil

qiladi.

4. Markaziy atom bilan bevosita bog‘lanmagan va ichki sferaga

sig'magan barcha ionlar kompleks birikmaning tashqi sferasini tashkil

etadi. 5. 0 ‘zida ortiqcha musbat yoki manfiy zaryad saqlovchi kompleks

guruh kompleks ion deyiladi. Kompleks ion musbat, manfiy yoki

zaryadsiz bo‘lishi mumkin.

Kompleks ionning zaryadi kompleks hosil qiluvchi ion bilan

ligandlar zaryadlarining algebraik yig‘indisiga teng.

6. Markaziy atom bilan bog‘langan bir dentantli ligandlar soni

koordinatsion son deyiladi. Koordinatsion son markaziy atom

tabiatiga, geometrik tuzilishiga va ligandlar tabiatiga bog‘liq. U ld an

12 gacha qiymatlarni qabul qiladi, ko‘p hollarda uning qiymati 4 va

6 ga teng. Koordinatsion soni 6 ga teng komplekslar oktaedrik

tuzilishga, koordinatsion soni 4ga teng bo‘lgan komplekslar esa

tetraedrik yoki yassi kvadrat tuzilishga ega bo‘ladi.

49.malumot y6q

50. Ligant- Kompleks hosil qiluvchi bilan bevosita bog’langan qutibli neytral molekulalar yoki anionlarga aytiladi. Ligandlar markaziy atom bilan bir nechta bog‘ orqali bog‘lanishi mumkin. Ligandlarning markaziy atom atroflda egallay oladigan koordinatsion nuqtalarsoni uning dentantligi yoki koordinatsion s ig ‘imi deyiladi. Ligandlar dentantligiga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi.

1. Bir dentantli ligandlar — markaziy atom atrofida 1 ta koordinatsion nuqtani egallaydi, yoki markaziy ion bilan ligand bitta bog‘ bilan bog‘langan. Bularga bir zaryadli kislota qoldiqlari (Cl- , I ", F~, N 0 3 , N 0 2 ) neytral molekulalar (H 20 , NH3) hamda gidroksid ion OH misol bo‘ladi.

2. !kki dentantli ligandlar — markaziy atom atrofida 2 ta k o o rdinatsion

nuqtani egallaydi yoki markaziy atom bilan ligand 2 ta

bog‘ bilan bog‘langan. Ikki dentantli ligandlarga SO4 , S2Oj~ ionlari,

etilendiamin molekulasi va boshqalar misol bo‘ladi.

3. Uch va k o ‘pdentantli ligandlar — markaziy atom atrofida 3 ta va

undan ko‘p koordinatsion nuqtalami egallaydi, yoki markaziy atom bilan

ligandlar 3 ta va undan ortiq bog‘ bilan bogiangan. Uch dentantli ligandlarga

dietilenucham in - H,NCH2CH2N H CH 2CH2NH2, to‘rt dentantli

ligandlarga etilendiamindiatsetat - HOOCCH2NHCH2CH,NHCH2COOH

va ko‘p dentantli ligandlarga



51. Elektrolitlar - O’zidan elektr tokini o’tkazuvchi moddalardir. Ularga qizil qon tuzi K3[Fe(CN)6] Sariq qon tuzi K4[Fe(CN)6]

Noelektrolitlar- o’zidan elector toki o’tkazmaydigan moddalar Misol: [Pt (NH3)4Cl2] , [Cu (NH3)4Cl2]

Kompleks birikmalar kompleks ionning zaryadiga ko‘ra ham sinflanadi.

Agar kompleks ion zaryadi musbat bo‘lsa - kation kompleks:

[Ag(NH3),]Cl, [Cu(H20 ) 4] S 0 4.

Agar kompleks ion zaryadi manfiy bo‘lsa — anion kompleks:

Na3[C o (N 0 2)6], K4 [F e (C N )bl.

Agar kompleks ion zaryadsiz bo ‘lsa — neytral kompleks:

[P t(N H 3)2Cl2],



52. kompleks birikmalar zaryadi. Ichki sferadagi ionlarning zaryadi o’zaro ayriladi. Kompleks ion musbat, manfiy yoki zaryadsiz bo‘lishi mumkin. Kompleks ionning zaryadi kompleks hosil qiluvchi ion bilan

ligandlar zaryadlarining algebraik yig‘indisiga teng. Markaziy atom bilan bog‘langan bir dentantli ligandlar soni koordinatsion son deyiladi. Koordinatsion son markaziy atom tabiatiga, geometrik tuzilishiga va ligandlar tabiatiga bog‘liq. U l dan 12 gacha qiymatlarni qabul qiladi, ko‘p hollarda uning qiymati 4 va

6 ga teng. Koordinatsion soni 6 ga teng komplekslar oktaedriktuzilishga, koordinatsion soni 4ga teng bo‘lgan komplekslar esa tetraedrik yoki yassi kvadrat tuzilishga ega bo‘ladi

53. Komples birikmalarning nomlanishi. Agar kompleks birikma elektroneytral b o ‘lsa, awal ligandlar soni va nomi, so‘ngra markaziy atomning nomi o ‘qiladi va qavs ichida uning oksidlanish darajasi ko‘rsatiladi. Masalan, [Pt(NH3)2Cl2] — dixlordiammin platina (II). Kation kompleks birikmalarni nomlashda awal ligandlar soni

va nomi, so‘ngra kompleks hosil qiluvchi atomning nomi o ‘qiladi va qavs ich id a u n in g oksidlanish darajasi ko‘rsatiladi. Masalan, [Cu(NH3)4 ]S 0 4 — tetraamin mis (II) sulfat.

3. Anion kompleks birikmalarni nomlashda awal tashqi sferakationi o ‘qilib, so‘ngra ligandlar soni va nomi o‘qiladi. Oxirida kompleks hosil qiluvchining lotincha nomiga -a /q o ‘shimchasi qo‘shib o ‘qilib, qavs ich id a oksidlanish darajasi ko'rsatiladi. Masalan, K3[Fe(CN)6] — kaliy geksatsianoferrat (III).

54. Ligand vazifasini ionlar yoki kislota qoldiqlari (anionlar) bajaruvchi asidokomplekslar:

a)molekulyar mono dentant ligantlar saqlagan komplekslarga gidratlar – akva komplekslarda ligant vazifasini faqat suv molekulasi bajaradi. [Cu(H2O)4]Cl2, gidratlar - ligand vazifasini faqat suv molekulalari bajaradi (akva-komplekslar). Masalan: [Cu(H20 ) 4]Cl2, [Cr(H20 ) 6]Cl3;

b) asidokomplekslar — ligand vazifasini kislota qoldiqlari bajaradi.

Masalan: K4 [F e (C N )J , K3[Fe(CN)J, K[Ag(N02)2],

Komleks birikmalar kislota qoldig'i tabiatiga ko‘ra ham sinflanadi:

Ftorokomplekslar — K2[BeF4], Na3lAlF6],

Sianokomplekslar — K,| Fe(CN)6|.

d) aralash komplekslar — bir nechta har xil ligandlar tutgan

kompleks birikmalar. Masalan: [Pt(NH,)2Cl2J, [Co(NH3)4Cl2]Cl

57. xelatlar- mis bilan hosil qilingan kompleks birikmalar. Ikki, uch va ko‘pdentant!i ligandlar halqali xelat kompleks birikmalarni hosil qiladi. Bunday birikmalar metallxelatlar, jarayon

esa xelatlanish jarayoni deyiladi.

Kompleks birikmalar tarkibida metall xelatlar bo'lishi kompleks

birikmalarning barqarorligini oshiradi. Buni L.A.Chugayevning halqalar

qoidasi quyidagicha ta ’riflaydi: metallxelat hosil qilishda ishtirok

etadigan atomlar soni 5 yoki 6 ga teng b o ‘lganda eng katta barqarorlikka

ega bo‘lgan komplekslar hosil b o ‘ladi.

58. Odam organizmida 3% atrofida metallar borligi ma’lum. Ana shu metallar

inson hayot faoliyatini to‘la ta ’minlaydi. Ishqoriy va ishqoriy -

yer metallari kaliy, natriy, kalsiy, magniy eritmada akva ionlar

holatida uchraydi. Ular qon, limfa, to'qimalardagi suyqliklarda

nerv impulslari harakatini ta ’minlaydi.

Odam organizmida 100 mg atrofida siankobalamin (yog‘da

eriydigan vitamin B12) uchraydi. Bu modda gemlarga o'xshash

makrosiklik kompleks birikmadir (28-rasm). Bu birikmada makrosiklik

ligand sifatida tetradentant azot tutgan ligand porfin turadi.

B12 vitamini eritrositlarninig shakllanishi va rivojlanishida muhim

rol o‘ynaydi. B,2 yetishmasligi og‘ir kasallik - kamqonlikka olib

keladi. Saraton kasalligidagi xavfli o ‘smalarning o'sishini platina(II)

kompleks b irikm ala ri sek in la sh tirish i an iqlangan (sis-

[Pt(NH3)2Cl2]). Iridiyning kompleks birikmalaridan (NH3)2[IrCl6]

ham saraton kasalligida foyda beradi. Oltinning -tiospirtlar bilan

hosil qilgan kompleks birikmalari esa sil va moxov kasalligini

davolashda qoilaniladi.

60. Xeloterapiya usuli —

organizm toksik metallar bilan zaharlanganda shu metallar bilan yanada

barqaror kompleks birikma hosil qiluvchi ligandlar (antidotlar) yuborib,

toksik metallarni organizmdan chiqarib yuborishga asoslangan. Bunda

kompleksonlar yordamida metall-ligand balansi hosil qilinadi.

organizmga Cd2+ ionlari tushib qolganda karboangidraza

fermentlari bilan mustahkam kompleks hosil qilib, Zn2+ ionlarini bu

ferment tarkibidan siqib chiqarib, fermentning o ‘z aktivligini yo‘qotishga

olib keladi.

Toksik elemenlartni organizmdan chiqarib yuborish uchun organizmga

yanada barqarorroq kompleks (toksik element bilan) hosil

qiluvchi ligandlar kiritiladi. Xelatoterapiyada qo‘llanadigan ligandlar

antidotlar (zaharga qarshi moddalar) deb ataladi. Ular o ‘z tarkibida

bir nechta funksional guruhlar tutadi, bu guruhlar toksik element

ionlari bilan 5 yoki 6 a’zoli halqa — barqaror kompleks (xelatlar)

hosil qiladi.

61.Kimyoviy kinetika fanining vazfasi..

Kimyoviy reaksiyalarning borish tezligini va tartibini o‘rganadigan soha kimyoviy kinetika deyiladi.Kimyoviy kinetika quyidagilarni o ‘rganadi:

1. Reaksiya tezligining modda tabiatiga, konsentratsiyasiga,

temperaturaga va katalizatorlarga bog‘liqligi.

2. Reaksiya mexanizmini belgilash, ya’ni turli bosqichlarda hosil

bo‘ladigan oraliq moddalar tabiatini aniqlash

62.Kimyoviy reaksiya tezligi.Tasir etuvchi omillar.

Kimyoviy rea k siya la r tezligi deb m a ’lum vaqt birligi ichida

reaksiyaga kirishayotgan birorta modda (yoki reaksiya mahsuloti)

konsentratsiyasining o'zgarishiga aytiladi. Agar t{ vaqtda A moddaning

konsentratsiyasi c, ga, t2 vaqtda esa c2 ga teng bo‘lsa, bu vaqtlar

oralig‘idagi At == t { — t, konsentratsiyaning o ‘zgarishi Ac = c, — c2

bo‘ladi. Reaksiyaning o ‘rtacha tezligi quyidagicha aniqlanadi:

Ba’zi reaksiyalar juda tez, sekund ulushida (portlash bilan),

ba ’zilari esa ju da sekin (yillar mobaynida) sodir bo‘ladi.

Kimyoviy reaksiya tezligiga quyidagi omillar ta ’sir etadi:

1. Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning tabiati.

2. Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning konsentratsiyasi.

3. Temperatura.4. Bosim (gazsimon moddalarda)5. Katalizator

63. Reaksiyalatning tartibligi Massalar ta’siri qonunini qo‘llaganda reaksiya tezligi konsentratsiyaning

nechanchi darajasiga bog‘liqligini ko‘rsatuvchi son

reaksiyaning tartibini ko‘rsatadi.

Reaksiyalar birinchi tartibli ( V = k C ) , ikkinchi ta rtib li

(V = K C 2), uchinchi tartibli ( V — &C3), nolinchi va kasr tartibli

bo‘lishi mumkin. Kasr tartibli reaksiyalar geterogen jarayonlarda

kuzatiladi va bunday reaksiyalarda moddaning reaksion muhitga

kiritilishi uning sarflanishidan yuqori bo‘lar ekan. Nolinchi tartibli

reaksiyalarda ( V = k) reaksiya tezligi konsentratsiyaga bog‘liq emas.

Monomolekularli reaksiyalar, odatda, birinchi tartiblidir:

A->B \ A =>B + C J2 = j + J V=k(J2)

Reaksiya tartibi ~ reaksiya tezligi tenglamasidagi reaksiyaga

kirishayotgan moddalar konsentratsiyalari darajalari yig‘indisiga teng.

Masalan,

SiO (q) + H2 (g) = Si (q) + H20 (s),

v = k ■ c(H2)

bu reaksiya 1-tartibli.

H2 + J2 = 2HI

v = k - c (H2) • c(l2),

bu reaksiya esa 2- tartibli.

64.Reaksiyaning molekulyarligi.

Kimyoviy reaksiyalar mexanizmini aniqlash uchun eksperemental

yo‘l bilan reaksiya tartibini aniqlash zarur.

Reaksiya tartibi ~ reaksiya tezligi tenglamasidagi reaksiyaga

kirishayotgan moddalar konsentratsiyalari darajalari yig‘indisiga teng.

Masalan,SiO (q) + H2 (g) = Si (q) + H20 (s), bu reaksiya 1-tartibli.

H2 + 12 = 2HI bu reaksiya esa 2- tartibli.

Reaksiyaning molekularligi deb, kimyoviy ta ’sirlashishning eng

oddiy k o ‘rinishida qatnashuvchi molekulalar soniga aytiladi.

Reaksiyalar mono-, bi- va uch molekular bo‘lishi mumkin.

1 ta molekula o ‘zgarishi natijasida sodir bo‘ladigan reaksiyalar —

monomolekular reaksiyalar deyiladi:Br2 = 2Br

2 ta molekulaning to ‘qnashuvidan hosil bo‘lgan elementar akt

bimolekular reaksiyalar deyiladi:H2 + Cl2 = 2HC1

Uch m o leku la r reaksiyalarda elementar akt 3 ta molekula

to ‘qnashuvidan sodir boiadi:2NO + 0 2 = 2N 0 2

Amalda uch molekulardan ortiq molekular reaksiyalar uchramaydi,

chunki bir vaqtning o‘zida, bir nuqtada uchta va undan ortiq

65. Kimyoviy reaksiyalami oddiy va murakkab reaksiyalarga bo‘lish

mumkin. Agar reaksiya faqat bir bosqichda borsa, oddiy reaksiya

deyiladi. Parchalanish reaksiyalari oddiy reaksiyalarga misol bo‘ladi.

Oddiy reaksiyalarda reaksiya tenglamasi haqiqatda ketayotgan

reaksiya jarayoniga mos keladi.

Ko‘pchilik reaksiyalar murakkab reaksiyalar bo‘lib, ular bir

neeha bosqichda s

odir bo‘ladi. Murakkab reaksiyalar parallel,

ketma-ket, tutash, zanjir reaksiyalarga bo‘linadi.

66. Ketma ket tutash paralel zanjir ryalar

Har biri faol zarrachaning hosil bo‘lishiga olib keladigan ketm a-

ket takrorlanadigan reaksiyalar zanjirli reaksiyalar deyiladi.

Ko‘pchilik fotokimyoviy reaksiyalar zanjirli reaksiyalar hisobla­

nadi; yonish va oksidlanish jarayonlari, kreking, polim erlanish reak-

siyasi. Zanjirli reaksiyalarning zamonaviy nazariyasi 1.1.Semyonov

tom onidan ishlab chiqilgan.

Zanjirli reaksiya 3 bosqichga bo‘linadi:

1) zanjirning vujudga kelishi;

2) zanjirning rivojlanishi;

3) zanjirning uzilishi.

1. Cl2 - 2C1’

2. Cl + H2 = HCl + H

H + Cl2 = HC1 + Cl

3. H + Cl = HC!

Cl + Cl = Cl2

H + H = H2

zanjirning hosil b o ‘lishi

zanjirning o ‘sishi

zanjirning uzilishi

Erkin atomlar, shuningdek erkin radikallar zanjirli reaksiyalarda

faol zarrachalar bo‘lishi m um kin.

Parallelreaksiyalar deb, bir vaqtning oLzida bir nechta yo‘nalishda

boradigan reaksiyalarga aytiladi. Masalan:

K etm a -ket reaksiya deb, oraliq mahsulotlar hosil bo‘lishi bilan

boradigan reaksiyalarga aytiladi. Masalan, rabino‘za (trisaxapid)

gidrolizida avval dlisaxarid, so‘ng monosaxarid hosil bo‘lish reaksiyasi:

c 18H,20 16 + h 2o = c 12H220 n + c6h 12o „

c 12h 22o 11+ h 2o = c 6h 12o6 + c6h I2o6

Agar bir reaksiyaning borishi ikkinchi reaksiyani keltirib chiqarsa,

bunday reaksiyalar a ‘z.aro t a ’sirli reaksiyalar deyiladi.

M asalan, HI to ‘g‘ridan-to‘g‘ri H2C r0 4 bilan reaksiyaga kirish-

m aydi, lekin shu sistemaga ozgina FeO qo‘shilsa, reaksiya osongina

am alga oshadi:

6FeO + 2H2CrO = 3F e,0 , + C r,0 , + 2 H ,02 4 2 3 2 3 2

6HI + 2H 2C r0 4 = 3I2 + Cr20 3 + 5H 20



67. Aktivlanish energiyasi M olekulalar kimyoviy ta ’sirlashishga uchrashi uchun o‘rtacha

energiyadan ko‘proq kinetik energiyaga ega bo‘lishi kerak. Bu energiya

aktivlanish energiyasi deyiladi. Bunday energiyaga ega bo‘lgan moleku­

lalar aktiv m olekulalar hisoblanadi.

Kimyoviy reaksiya vaqtida har doim energiya g‘ovi yengiladi,

uning c h o ‘qqisida reaksiyaning oraliq m ahsuloti — aktivlangan kompleks hosil bo‘ladi. Aktivlanish energiyasi - reaksiyaga kirishayotgan

m oddalarni aktivlangan kom pleksdan ajratib tu rad ig an energiya

g‘ovidir.

Aktivlanish energiyasi ju d a yuqori bo‘lganda energiya g‘ovini

enga oladigan molekulalar soni oz, reaksiya tezligi ju d a kichik buladi.

Reaksiya tezligi konstantasini aktivlanish energiyasiga bog‘liqligini

Arrenius tenglamasi ifodalaydi:



,

68.Kataliz va katalizator. Kimyoviy reaksiya tezligi katalizatorlar ishtirokida ortib boradi.

Katalizatorlar ishtirokida boradigan reaksiyalar katalitik reaksiyalar

deyiladi. Katalizator ta ’sirida reaksiya tezligining o ‘zgarish hodisasi