Iii kism. Ayrim ekinlar seleksiyaSI, ypyFShUNocligi va ypyF4annth 8 bob. Poliz ekinlari

III kism. AYRIM EKINLAR SELEKSIYaSI,
ypyFShUNocligi va ypyF4annTH
8 bob. POLIZ EKINLARI
Poliz ekinlari qovoqdoshlar (Cucurbitaceae Luss) degan botanik oilaga kiradi, bu oila yopis uruыi o`simliklarning juda yirik bir oilasi bulib, 103 ta turkum va 1100 dan kura kupros, turlarni uz ichiga oladi. Bu o`simliklarning kupchiligi tropik va subtrogshk mamlakatlarda tarsalgan, yerga yoyilib yoki palak yozib usuvchi bir yillik usimlik bulib xisoblanadi.
Poliz ekinlaridan bizda sovun, tarvuz, yirik mevali va muskat kryus ekiladi. Ularning xarakterli belgilari suyidagilardir: jingalaklari buladi, gullari ayrim jinsli, xasharotlar yordamida changlanadi (entomofil), uzos; turmaydi (erkak guli bir kun yashaydi, ertalab ochilib, kechkurun yopiladi). Mevasi kovok meva, urugaari endospermsiz, yirik murtakli va ikkita yassi urushallali bzshadi. Krvosdoshlar issislik va kurgoschilikka chidamli, yorzteevar sissa kun o`simliklari bzoshb, Tupros unumdorligiga uncha talabchan emas.

1. 
   Qovun
   

Botanik tasnifi, morfologik va biologik xususiyatlari. Qovun 40 dan ortis turlarni uz ichiga oladigan Cucumis L. turkumiga kiradi, shu turlar orasida fasat sovun bilan bodring turlari madaniy o`simliklar bulib xdeoblanadi.Xozir polizsor olimlarning kzshchiligi A.I.Filov (1960,1969)tomonidan ishlab chitsilgan tasnif, ya’ni klassifikatsiyam amal siladi, shu klassifikatsiyam muvofis sovunlarning xammasi yettita kenja turni uz ichiga oladigan Cucumis melo Adans. degan bitta turga birlashtiriladi, uta kenja turlarning uchtasi (urta osiyo - ssp. rigidus (Pang.) Fil., kichik osiyo - ssp. orientale Sageret, Ovrupo - ssp. europaeus Fil sovunlari) madaniy, uchtasi (ilonsimon sovun - ssp. flexuosus L., xitoy sovuni - ssp. Chihensis Pang, va xushbuy yoki *idli qovun - ssp. Subspantaneus Fil.) yarim madaniy va bittasi (dalada begona ut tarikasida usadigan ssp. agrestis Naud nomli qovun) yovvoyidir.
Madaniy qovun kenja turlarini A. I. Filov tur-xilarga yoki ekotiplarga ajratadi Urta osiyo kenja turi mevalarida kdnd moddalari x,ammadan kup oynnuin bilan ajralib turadi. Palagi uzun, kattik tuklar bilan koplangan, dumalok-kirrali shaklda bulib, buyi 2,5-3 m ga boradi, TypTHHnn tartibgacha boradigan yon novdalar chikaradi. Barglari uyilmagan, uzun bandli, yon barglari yuk tukli, dumalok; yoki buyraksimon. Mevasi kovok meva bulib, ypyF turadigan bushligi bor, odatda 3 ta, goko 4 ta bugadigan plasentalari urugaari bilan birga shu 6yuLTHFHra jo buladi. Mevalarining kanchalik tez yetilishi, shakli va katta-kichikligi, etining tabiatiga karab bu kenja tur beshta tur-xilga bulinadi (32-rasm).

32-rasm. Urta Osiyo qovunlarining tur-xilari: 1 - xandalaklar (Samarkand

sarik xandalagi); 2 - eti yumshok yozgi qovun (Buxdrka 944 navi); 3 - eti
kattik yozgi qovun (Amiri navi); 4 - kishki zard qovun (Kuk gulobi navi); 5 -
Kuzgi zard qovun (Kuybosh 476 navi)
Xandalaklar - var. chandalak (Pang.) Greb - vegetatsiya davri 55- TO kun. Mevalari mayda (0,5-2 kg), dumalok yoki yassi tortgan, sust segmentlangan nycTH juda siyrak t)(rli bulib, yumshok. Eti sersuv, tarkibvdagi kand moddalari urtat mikdorda (6-8%), xynioyft. YpyF turadigan 6ynuiHFH katta, plasentalari sernam.
Eti yumshok, yozgi qovunlar - var. bucharica (Pang) Fil. - vegetatsiya davri 75­90 kun. Mevalari dumalok yoki tuxumsimon shaklda, urtacha kattalikda va yirik. Pusti siyrak tur bilan koplangan, yumshok.
I Eti juda mayin, xushbuy, tarkibidagi kand moddalari bir muncha ‘ _KuprOk (8­12%). Plasentalari sernam.
Eti sattis yozgi sovunyaar - var. aestivolis Fil. - vegetatsiya davri 90-110 kun. Mevalari chuzinchok, shaklda, xar xil kattalikda buladi. Pusti kattik xalin tur bilan koplangan. Eti xarsillaydi, xidi gyx, tarkibida anchagina (8-18%) kapd moddalari buladi. Plasentalari kuruk.
Kuzgi sovunyaar - var. autumnalis Fil. - mevalari odatda Tjoia yetilmasdan turib uziladi. Vegetatsiya davri 110-120 kun. Mevalari urtacha kattalikda va yirik tuxumsimon shaklda, yarmigacha yoki xamma tomoni Typ bilan koplangan bulaDi. Pusti kattik. Mevasi endi uzilgan maxalda eti kattikkina, xarsillaydigan buladi, saklab kuyiladiida ancha sersuv bulib koladi, tarkibidagi kand moddalari 9-11%, saklab k)uyish va transportda tashishga yaxshi chidaydi.