Insonning ma'naviy kamolotida falsafiy dunyoqarashning roli Agar falsafa so‘zining kelib chiqishi (etimologiyasi)ga e'tibor bersak, uning yunon tilidagi tarjimasi «donolikni sevaman»

3. Fan va ilmiy dunyoqarash shakli.
Agar falsafa so’zining kelib chiqishi ya’ni etimologiyasiga e’tibor bersak, uning yunon tilidagi tarjimasi ‘donolikni sevaman’ degan ma’noni anglatadi. Falsafaning o’z ifodasini topishidagi nomuayyan vaziyat,ayniqsa, eng Yangi davr uchun xosdir.Bu shu qadar oddiy holga
aylandiki, hatto zamonaviy faylasuflardan biri X.F.MORUA falsafada yuzaga kelgan vaziyatni quyidagicha ifodalashiga sabab bo’lgan. “falsafa” deganda nimani tushunish hamisha mushkul bolgan biroq XX asr mobaynida “ falsafa”ni ta’riflash mushkulligi shu darajada ortdiki, buni bartaraf etish deyarli mumkin bo’lmay qoldi.
Har qanday falsafa insonning dunyoga nisbatan u yoki bu munosabatini ifodalab, muayyan dunyoqarashni shakllantiradi. Falsafaga berilgan eng oddiy va dastlabki ta’riflar: falsafa- bu dunyoqarash yoki boshqacha aytganda: falsafaning mavzusi- “dunyo-inson” tizimidir.
Dunyoqarash nima? Hamma zamonlarda ham inson oldida uning atrof muhitga ,boshqa odamlarga, o’-o’ziga nisbatan belgilovchi savollar ko’ndalang turadi. Har birimiz unday yoki bunday tarzda ularga duch kelamiz. Bizni o’rab turgan dunyo nimadan tashkil topgan? Uni bilib bo’ladimi va agar bilish mumkin bo’lsa,qay darajada? Insonni o’zi nima?U qanday bo’lishi kerak?O’limdan so’ng bizni nima kutadi? Dunyoni nima boshqaradi? Dunyoda yovuzlik muqarrarmi? Inson dunyoni o’zgartira oladimi?
Mana shunday savollarga javoblardan inson dunyoqarashi shakllanadi.Dunyoqarash-bu insonni o’rab turgan dunyo va uning unda tutgan o’rniga nisbatan qarashlar majmuidir. Dunyoqarashning asosiy masalasi –“MEN” va “MEN EMAS” o’rtasidagi munosabatdir.
qadimgi zamon jamoasi tasavvurlari haqida fikr yuritamiz.Yoxud biz xristianlar, musulmonlar, buddaviylar va boshqa diniy guruhlar dunyoqarashi hqida gapiramiz. Shu bois dunyoqarash shaxs,ijtimoiy guruh,davlat,davlatdan tashqari tuzilmalar dunyoqarashi sifatida ham bo’lishi mumkin. Har qanday dunyoqarash tarkibiga: bilim, baholash, e’tiqod va aqidalar kiradi. Dunyoqarash turli shaklda mavjud bo’lishi mumkin: kundalik,mifologik, afsonaviy, diniy,badiiy, falsafiy,va ilmiy tusdagi tasavvurlar.Dunyoqarash shaxsiy ong va ijtimoiy ong dalili tarzida bo’lishi mumkin. Masalan, afsonaviy dunyoqarash to’g’risida gapirganda biz muayyan shaxsning olami to’g’risidagi tasavvurlari emas, balki,
Ba’zi falsafiy tizimlarda falsafa oliy bosh ibtido yoki birinchi sabab to’g’risidagi fan deb tariflanadi.Masalan,qadimgi yunon faylasufi Arastu ta’limotida,u “barcha mavjudotning ibtidosi va sabablari to’g’risidagi fan”deyilgan bo’lsa, o’rta osiyolik mutafakkir Abu Ali Ibn Sino falsafani “mutloq borliq to’g’risidagi oliy fan” deb ta’riflagan.Boshqa yo’nalishlarda falsafaning bosh sababi birinchi ibtidolarni bilish ekanligi umuman rad etiladi,masalan, o’rta asr ilohiyotchisi al-G’azzoliy o’zining “Faylasuflarni rad etish” nomli maxsus asarini shu mavzuga bag’ishlagan.
Ba’zi ta’limotlarda falsafa “to’g’ri fikrlash orqali erishilgan bilim”,”umuman fanlarni ko’rib muhokama qiluvchi” deb keng tasavvur qilinsa , boshqalarda tor ma’noda,masalan, “fikrning mantiqiy oydinlashuvi” yoki “ umummajburiy qadriyatlar to’g’risidagi fan” sifatida tushuniladi. Odatda falsafaning u yoki bu ta’rifi umuman falsafani emas balki tegishli faylasuflarning o’z nazariyalarini belgilashi hisoblanadi. Garcgand kopchilik faylasuflar aynan o’z ffalsafiy qarashlariningina haqiqiy yoki chinakam deb o’ylaydilar.
Dunyoqarashning kundalik diniy, afsonaviy va badiy turlaridan farqli ravishda falsafiy dunyoqarash asosiy qoidaga muvofiq nazariy shaklda mavjud boladi. Falsafa o’z oldiga ongli ravishda muayyan muammolarni qo’yadi va ularni ma’lum tamoyillar asosida maxsus joriy qilingan va ishlab chiqilgan tushuncha ya’ni kategoriyalar usullar orqali hal qiladi. Falsafa avval boshdanoq nazariydir. Bundan tashqari umuman tarixiy jihatdan tafakkurning dastlabki shakli hisoblanadi. Falsafa o’z shakllanishining boshidanoq tajriba( ya’ni amaliy bilim amaliy malaka ,hayotiy ko’nikma va an’analar)dan farqli o’laroq narsalarni mantiq va dalil kundalik tasavvurlarga tanqidiy munosabat yuzaki voqea hodisalarning ichki tashqi nigohidan yashirin mohiyatini to’g’ri xulosa fikr qilish orqali topishga qaratilgan. Qadimgi Xitoy faylasuflari o’z davridayoq yakuniy shakldagi daho