Institutsional iqtisodiyot



Download 308,98 Kb.
bet1/7
Sana20.06.2022
Hajmi308,98 Kb.
#683305
  1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
1-мавзу


1-mavzu. “Institutsional iqtisodiyot” fanining predmeti va mazmuni

  1. Институционал назарияларнинг пайдо булиши ва ривожланиши тарихи

Институционал назария аввал классик сиёсий иктисоднинг, сунгра эса Экономикснинг муголиб таълимот сифатида пайдо булиб, ривожланган. Америкалик иктисодчи Бен Селигмен институционализмни «формализмга карши гараён», яъни иктисодий назарияда нафакат расмий моделларни ва катъий мантикий коидаларни, балки бутун жонли хаётни акс эттиришга интилиш сифатида тавсифлади. Америкалик иктисодий тафаккур тарихчиси Роберт Л.Хайлбронернинг таъкидлашича, «нихоят, иктисодий фан узининг аввалги салтанати - ишлаб чикариш ва таксимлаш салтанатининг тор доирасидан ташкарига чикди ва энди у узининг оилавий муносабатлардан тортиб то спортгача, антропологиядан тортиб то давлат хукукигача чузилган кенг худудга булган хукукдарини эълон килиши мумкин».


Манба: Институционал иктисодиёт: назария ва амалиёт. Укув - услубий кулланма. Нижний Новогород, 2012.- 70б.




    1. расм. Институционализмнинг шаклланиши

Институционализм иктисодий назариянинг аввалги энг яхши мактабларининг куйидаги назарий-методологик ютукларини уз ичига олди:

  • математик аппарат ва неоклассиканинг маржинал принциплари;

  • Г ерманиядаги тарихий мактабнинг методологик воситалари;

  • Д.Рикардо рентаси назариясининг тахлили.

Институционализм ривожланишининг асосий йуналишлари:


1.2-расм. Гарбий институционал окимлар классификациям





Неоклассик назариянинг асосий тамойиллари икки кисмдан иборат.

Асосий тамойилларнинг биринчи кисмини классиканинг “эски” тамойиллари, иккинчи кисмни эса, неоклассиканинг “янги” тамойиллари ташкил этади. “Эски” тамойиллар “катъий негиз” булса, “янги” тамойиллар неоклассиканинг «химоя кобиги»ни ташкил этади.


“Эски” тамойилларга куйидагилар киради:

  • бозорда хамма вакт мувозанат мавжуд, у ягона Парето (Вальрас-Эрроу- Добре) оптимуми талабларига мос келади;

  • бозорда индивидлар томонидан окилона танлов амалга оширилади;

  • индивидларга ташки омиллар таъсир курсатмайди, уларнинг бирор холатни афзал билиши баркарор ва экзоген хусусиятга эга;

  • харажатларнинг ягона тури - ишлаб чикариш харажатлари хисобга олинади. Айни чогда айирбошлаш харажатлари эътиборга олинмайди.

“Янги” тамойилларга кура:

  • бозорда айирбошлашни амалга ошириш учун ресурсларнинг хусусий мулкни ташкил этиши асосий замин хисобланади;

  • индивидларда битим тугрисидаги барча ахборот мавжуд;

• айирбошлаш чегаралари камайиб борувчи фойдалилик тамойили асосида уамда ресурсларнинг дастлабки таксимланишидан келиб чикиб, белгиланади.
«Эски» институционализм назариясининг моуиятини янада туликрок куриб чикиш учун ушбу илмий йуналишнинг кузга куринган вакиллари Т.Веблен, К.Поланьи ва Ж.К.Гэлбрейт [32, 36] карашларига мурожаат этиш мумкин. Машинали ишлаб чикаришнинг пайдо булишини таулил килишда капиталист билан ёлланма ишчи уртасидаги муносабатлар тизими меунат таксимоти кабул киладиган куйидаги ташкилий шакллар оркали уларнинг узаро таъсирига эътибор каратилди: табиий меунат таксимоти ^ кооперация ^ мануфактура ва мутлак кушимча кийматни шакллантириш ^ хусусий ишчининг пайдо булиши ^ машиналарнинг пайдо булиши ^ фабрика ^ нисбий кушимча кийматни шакллантириш.
Карл Поланьининг таъкидлашича, айнан миллий ресурслар ва меунат бозорининг шаклланиши асосида давлатнинг аралашуви ётади. Гарбий Европанинг барча ички бозорлари мауаллий бозорлар табиий эволюциясининг натижаси эмас, балки давлатнинг аралашуви оркали барпо этилган.
Т. Веблен «Бекорчи синф назарияси» (1899) [32] асаридаги одатлар тугрисидаги таулилда холизм методологиясини куллайди. Одатлар индивидларнинг бозордаги, сиёсий соуадаги, оиладаги хатти-уаракатлари доираларини белгилаб берувчи институтлардан бири уисобланади. Инсонлар хатти-уаракати Веблен томонидан иккита жуда кадимий одатдан келиб чикиб, таърифланади. Бу одатларни у ракиблик уиссиёти (бошкалардан биринчи булиш, умумийликдан ажралиб туриш истаги) ва мауорат уиссиёти (уалол ва самарали меунат килишга мослашиш) деб номлайди.
Т. Вебленнинг фикрига кура, ракиблик уиссиёти мулкчилик ва бозордаги ракобатнинг асосида ётади. Ушбу уиссиётнинг узи индивид уз танловини амалга оширишда уз фойдалилигини купайтиришни эмас, балки бошкаларнинг куз унгида уз нуфузини оширишни кузловчи «ошкора истеъмол»ни изоулайди. Масалан, сотиб олмокчи булган автомобилни танлашда истеъмолчи унинг нархи ва техник хусусиятларига эмас, балки муайян русумдаги машинага эгалик килиш оркали таъминланадиган нуфузга эътиборни каратади.
Ниуоят, “эски” институционализм намоёндаси Ж.К.Гэлбрейт уз таулилини ахборот ва ахборот алмашувининг иштирокчилар уртасида таксимланиши масалаларидан бошлайди. Унинг асосий фикри - уозирги бозорда уеч ким тулик ахборотга эга эмас. Х,ар бир шахснинг билимлари ихтисослашган ва хусусий ауамиятга эга, ахборот туликлигига факат ушбу тулик булмаган билимларни бирлаштирувчи ташкилот доирасида эришиш мумкин, деб таъкидлайди.
Бунда уокимият алоуида шахсдан гурууга бирлашган, индивидуалликка эга ташкилотлар кулига утади. Сунгра мазкур ташкилот индивидларнинг хатти- уаракатига курсатадиган таъсирни таулил килиб, индивидлар тавсифларини институционал мууит вазифаси сифатида куриб чикади. Масалан, унинг таъкидлашича, истеъмол талабининг усиши истеъмолчиларнинг ички туйгулари юкори булишидан эмас, балки уларни ишонтириш учун рекламадан фаол фойдаланувчи корпорациялар манфаатлари ортишидан келиб чикади.
Бозор иктисодиёти муносабатларининг жадал ривожланиши баробарида иктисодий тадкикотлар кулами янада кенгайди ва чукурлашди. Бу билан хозирги замон иктисодий таълимотларининг йирик йуналишлари шаклланди.
Хрзирги замон иктисодий таълимотларини урганишнинг энг кенг таркалган ёндашувларига кура, улар учта йуналишни уз ичига олади: неоклассика, институционализм ва кейнсчилик. Бирок, мамлакатимизда мазкур йуналишлар - айникса, институционализм йуналиши сохасидаги илмий- назарий, укув-услубий жабхалар яхлит баён этилган адабиётларни етарли, деб булмайди.
Институционализмнинг назарий йуналиш сифатида шаклланиши бевосита классик ва неоклассик назариялар билан боглик. Бинобарин, неоклассика тамойилларидаги юкорида курсатилган чекловларни хисобга олган холда, бозор моделини тузишга йуналтирилган назария - институционализм хисобланади. Ушбу назариянинг тадкикот марказида институтлар - инсонлар томонидан барпо этиладиган ва узаро хамкорликни таркибловчи сиёсий, иктисодий хамда ижтимоий меъёр ва коидалар туради. Институционал назария коидалари неоклассик ёндашувга нисбатан янги назария булиб, бозор муносабатларини тахлил килишнинг янги сохасидир.
Институционализм бугунги кунда иктисодиёт фанининг тезкор ривожланиб бораётган йуналишларидан бири хисобланади. Бу купрок неоинституционал иктисодий назарияга ёки янада кенгрок килиб айтадиган булсак, неоинституционал назарияга ёки неоинституционализмга тааллукли.
Илмий манбаларга [30, 32, 34, 40, 41, 47] кура, неоинституционализм чукур тарихий илдизга эга. XIX аср охири - ХХ аср бошида юзага келган “эски” институционализмнинг асосчилари Т.Веблен, Ж.Р.Коммонс ва У.Митчеллар хисобланадилар. Хрзирги замон иктисодчилари уларнинг ишларидан бугунги кунда хам уз ахамиятини йукотмаган ва иктисодиёт фанининг анъанавий усуллари ёрдамида изохланиши кийин булган жараёнларни тахлил килиш имконини берувчи гояларни топмокда.
Бирок утган асрнинг 60-70 йилларигача институционал йуналиш анча суст ривожланган. Кейинчалик эски гоялар иккинчи боскич институционалистлари - Ж.К.Гэлбрейт, Р.Хайлбронер, Ф.Перру, Ж.Фурастье, Г.Мюрдаль ва бошкаларнинг ишларида уз ифодасини топган.
“Эски” (замонавий) институционализмнинг учинчи боскичи асосан Ж.Ходжсон бошчилигидаги [55] “кембридж мактаби” олимларининг фаолияти билан боглик.
Шу билан бирга турли иктисодий мактабларга мансуб бир катор иктисодчилар [30, 31] институционал тизимларни тахлил килиш билан шугулланиб, уз тадкикотларида институционал ёндашувдан бевосита ёки билавосита фойдаланганлар.
Институционал назариянинг куп сонли масалаларини ёритувчи адабиётларда [31, 39, 40, 50, 56] институционализм турли йуналишларининг методологик хусусиятлари тугрисидаги фикр-мулохазаларга катта ахамият берилган.
“Эски” институционализм билан неоинституционализмда куплаб умумийликлар мавжуд, бу институтларни таджик этиш, шунингдек, ижтимоий- иктисодий ходисаларни урганишга нисбатан эволюцион ёндашувнинг айрим жихатларини тахлил килишдир. Умуман, ушбу иккита ёндашув кесишув нукталарига эга эмас.
Россиялик олим Р.Нуреевнинг фикрича, “эски” институционализм билан неоинституционализм уртасида, камида, учта асосий фарк мавжуд1.

  1. Агар “эски” институционалистлар замонавий иктисодий назария муаммоларини жамиятдаги бошка фанлар усуллари билан урганишга интилган холда хукук ва сиёсатдан иктисодиёт томон борсалар, неоинституционалистлар бунга тугридан-тугри карама-карши йулдан борадилар, яъни улар уз тахлилида неоклассик иктисодий назария воситаларига таянади, замонавий микроиктисодий усулларни куллаган холда сиёсий ва хукукий муаммоларни урганади.

  2. “Эски” институционализм асосан индуктив усулга асосланиб, алохида холатлардан умумлаштиришга интилди, натижада, катор иктисодчиларнинг фикрича, умумий институционал назария юзага келмади; неоинституционализм дедуктив йулдан бориб, неоклассик иктисодий назариянинг умумий тамойилларидан ижтимоий хаётнинг муайян ходисаларини изохлашга интилмокда.

  3. “Эски” институционализм радикал иктисодий тафаккур окими сифатида асосий эътиборни инсонлар манфаатларини химояловчи жамоалар (асосан, касаба уюшмалари ва хукумат) хатти-харакатига каратди; неоинституционализм кайси жамоа аъзоси булиш унинг учун фойдали эканлигини уз манфаатларига амал килган холда хал этувчи мустакил индивидга эътибор каратади.

  4. “Эски” институционализм методологик холизмдан фойдаланади, уни умумий тарзда куйидагича таърифлаш мумкин: “институтлар бирламчи, индивидлар иккиламчи”. Ушбу холат неоинституционал назарияга асос килиб олинди.

Шу нуктаи назардан “эски” ва “янги” институционал мактабларни узаро фарклаш лозим. Инглиз иктисодчиси Ж.Ходжсон [55] у ёки бу йуналишга мансуб олимларни куйидагича тарзда таснифлашни таклиф килади:
Эски” институционал мактаб: Т.Веблен, Ж.Р.Коммонс, У.Митчеллар, Й.Шумпетер, Ж.К.Гэлбрейт, Ф.Найт, К.Полани, К.Айрес, Г.Мюрдаль.
Янги” институционал мактаб: Р.Коуз, Д.Норт, О.Уильямсон, Р.Познер, М.Олсон, Ф.Хайек.
Ж.Ходжсоннинг фикрича [55], агар “эски” мактаб дарвинизмга асосланиб, ракобатлашувчи институтлар тугрисидаги асослардан фойдаланган холда институтларнинг узок вакт мобайнида ривожланишини куриб чиккан
булса, “янги” мактаб ижтимоий дарвинизмдан йироклашиб, уз тадкикотларини методологик индивидуализм нуктаи назаридан олиб бормокда. Шундай килиб, Ж.Ходжсон “янги” мактабни куп жихатдан танкид килади.
Унинг таъкидлашича, “янги” мактабнинг ночорлиги шунда намоён буладики, тадкикотларга жамият узининг “табиий холатида” асос килиб олинган булиб, унда баъзи инсоний муносабатлар мавжуд, лекин институтларсиз; институтлар урф-одатлар ва коидалар билан бирга пайдо булиши, сунгра эса инсонлар томонидан конуният сифатида очилиши хисобга олинмайди. Масалан, К.Магнер пулнинг пайдо булиши муаммосини тадкик этишни жамиятнинг унда пул мавжуд булмаган институтлардан холи булган холатини тахлил килишдан бошлаб, сунгра эса уларнинг пайдо булишига индивидуал агентларнинг окилона карорлари натижаси сифатида карайди.
О.Уильямсон хам асос сифатида институтлардан холи макон - институтларсиз бозорни куриб чикади, сунгра эса трансакция харажатларини кискартирувчи тузилмалар сифатида фирмаларнинг пайдо булишини тадкик этган. Ж.Ходжсоннинг фикрича [55], неоинституционал оламнинг бундай тахмини нотугри, чунки жамият азалдан институционаллашган. Ушбу хулоса, унинг таъкидлашича, куплаб иктисодчиларнинг “эски” мактаб институционалистларининг гояларига кайтишига сабаб булди.
Алохида таъкидлаш лозимки, “янги” институционал мактаб, неоинституционал назария ва янги институционал иктисодиёт - битта нарса эмас. “Янги” мактаб, Р.Нуреевнинг фикрича, уз асосларига кура узаро фарк килувчи иккита сунгги йуналиш: неоинституционализм учун неоклассик назария ва янги институционал иктисодиёт учун “эски” институционализм йуналишларига асос булиб хизмат килди.
Янги институционал иктисодиёт вакиллари томонидан нафакат ушбу йуналиш доирасида, балки бошка йуналишлар доирасида хам тан олиниб, кенг кулланилган бир неча назария ишлаб чикилди. Булар уйинлар назарияси (Ж.Фон Нейман, О.Моргенштерн, Ж.Нэш) ва туликсиз окилоналик назарияси (Г.Саймон) хисобланади [30]. Янги институционал иктисодиётнинг хозирги замон ишланмаларини француз мактаби иктисодчилари - Л.Тевено, О.Фавро, А.Орлеан, Р.Буайе ва бошкалар ишларида учратиш мумкин [30, 31].
Бирок институционалистларнинг бахс-мунозаралари бир йуналишнинг бошка йуналишдан устунлигини исботлашга каратилган. Бир катор иктисодчилар, хусусан, Т.Эггертсоннинг таъкидлашича2, “факат вакт мунозараларда хакам сифатида иштирок этиши мумкин. Айнан методологик зиддиятлар туфайли Ж.Р.Коммонс бошчилигидаги эски америка институционалистларининг уринишлари муваффакиятсизликка учради, чунки 1984 йилда Р.Коуз ёзганидек, “хеч кандай назарияга эга булмаган улар (америка институционалистлари) хали англаб етишни талаб этувчи курук изохли материалдан бошка хеч нарсани таклиф эта олишмади”.

  1. Институционал иктисодиётнинг методологик асослари ва

вазифалари
Хрзирги вактда неоинституционал ёндашувдан нафакат иктисодчилар ва социологлар, балки юристлар ва сиёсатшунослар хам фойдаланмокдалар. Бу купрок хам жахон хужалик тизимини, хам алохида олинган миллий иктисодиётни тадкик этишга тааллукли, чунки фундаментал тахлилни, хох у иктисодий назария, сиёсатшунослик, социология, хукук булсин, бир фан доирасида олиб бориб булмайди.
Хрзирги боскичда ицтисодий империализм3 иктисодий фаннинг деярли барча окимларига хос, бирок неоинституционализмда у яккол намоён булади, бу бошка методологик асослардан воз кечмаган ва неоклассиканинг “катъий негизи”ни узгартирмаган холда жамият хакидаги бошка фанлар - психология, социолгия, сиёсатшунослик фанларининг ишланмаларидан фойдаланиш имконини беради. Бу хол тахлил сохасини сезиларли даражада кенгайтириб, уни бойитади ва аникликка якинлаштиради.
Неоинституционализм иккита умумий асосдан келиб чикади, биринчидан, ижтимоий институтлар ахамиятга эга, иккинчидан, улар неоклассик назария воситалари ёрдамида тадкик этилади. Ушбу икки томонлама хусусият неоинституционализмни “эски” институционализм ва неоклассик назариядан ажратиб туради.
Неоинституционализм неоклассик назариядан инсоннинг купайтирувчи хатти-харакати ва методологик индивидуализм тамойилларини мерос килиб олган холда утган асрнинг 50-60-йилларига келиб шаклланди. Неоинституционализмнинг айрим вариантларида уйинлар назариясидан фойдаланилади. Айрим неоинституционалистлар уз тадкикотларида эволюцион назария коидаларига таянадилар.
Бирок уларнинг ухшашлигига карамай, неоинституционал ва неоклассик ёндашувларнинг методологик хусусиятларини белгилаб берувчи бир катор фаркларни ажратиш мумкин.
Неоинституционал назария ижтимоий жараённинг реал фаолият юритувчи иштирокчилари сифатида гурух ёки ташкилотларни эмас, балки алохида индивидларни урганади. Шу тарика ташкилотларда индивидлар уртасида юзага келувчи муносабатлар турли ташкилий тузилмаларнинг мавжуд булишини изохлаш учун хал этувчи омил хисобланиб, неоинституционал назарияни урганиш объекти саналади, айни пайтда неоклассик назарияда фирма “кора кути” сифатида куриб чикилди. Фирманинг пайдо булиши масалалари хам неоклассиклар назаридан четда колди, айни пайтда неоинституционал йуналиш вакилларининг куплаб ишлари, шу жумладан, Р.Коуз ишлари [30]нинг максади “фирманинг мавжуд булишини изохлаш ва унинг фаолияти куламларини белгилаб берувчи сабабларни кидириб топишдан иборат булди”
Таъкидлаш лозимки, методологик индивидуализм бир катор жараёнларни тадкик этиш учун анча жиддий чекловларни белгилайди. Масалан, давлатни ягона, уйгунлашган тарзда фолият юритувчи, булинмас организм сифатида аник тасаввур килишга тулик таянган тадкикотни амалга ошириш муаммога айланди; давлатнинг максадли вазифасини купайтиришга, индивидлар вазифаларининг кисми (агрегати) хисобланмайдиган узига хос “ижтимоий неъмат вазифаси”га асосланган ёндашувлардан фойдаланиш хам кийиндек туюлади. Иккинчи томондан, бундай асос тадкикот натижасида олинадиган хулосаларнинг амалиёт нуктаи назаридан ахамиятини янада оширади, чунки улар реал маълумотларга асосланади.
Индивидлар ва институтларнинг узаро богликдигини тахлил этишда бошлангич нуктага нисбатан иккита тамойил мавжуд. Биринчи тамойилда институтлар индивидларнинг манфаатлари хамда хатти-харакатлари оркали тушунтирилади ва методологик индивидуализм деб номланади. Яъни индивид институтларни тахлил килишда бошлангич нукта хисобланади. Масалан, давлатни тавсифлашда унинг фукароларининг манфаатлари ва узига хос хусусиятларидан келиб чикилади. Методологик индивидуализм тамойилининг давоми ички сабаб натижасида вужудга келган эволюция концепциясидир. Ушбу концепцияга кура, институтлар инсонларнинг харакатлари натижасида пайдо булади деган тахмин илгари сурилади. Яъни индивидлар бирламчи, институтлар эса иккиламчи урин тутиши тугрисидаги тахмин неоклассиклар карашларида уз аксини топган.
Аксинча, тахлил учун бошлангич нукта сифатида индивидлар эмас, балки институтлар белгиланиши иккинчи тамойилга асос булади. Шу тарика иккинчи тамойилда холизм методологиясидан фойдаланилади. Бошкача айтганда, индивидлар институтларнинг таърифидан келиб чикиб тавсифланади. Институтлар эса, макродаражада муносабатлар тизимини такрор ишлаб чикаришда бажарувчи вазифалар оркали изохланади. Энди фукаролар уз хукуматини эмас, балки хукумат маълум хилдаги фукароларнинг шаклланишига кумаклашади. Сунгра, ички сабаб натижасида вужудга келган эволюция концепциясига институционал детерминизм гояси карши туради ва у мухим баркарорлаштирувчи омил хисобланади. Институтлар - утмишда содир булган «жараёнлар натижаси» булиб, улар утмиш холатларига мослашган ва шунинг учун ижтимоий муртлик, рухий омил хисобланади ва барча кейинги ривожланиш «доираларини» белгилаб беради. Шундай килиб, холизмда индивидларнинг манфаатлари ва хатти-харакатлари уларнинг узаро хамкоригини олдиндан белгилаб берувчи институтларнинг тавсифи оркали изохланади. Яъни бунда институтлар бирламчи, индивидлар эса, иккиламчи урин тутади. Шу нуктаи назардан индивидлар уртасидаги узаро хамкорликлар ва уни таъминловчи институтлар (тузилмалар) институционал иктисодиёт назариясининг предмети булиб хисобланади.
Институционализм ривожланишининг сабаблари ва конуниятларини тушуниш учун унинг методологик асосини кискача тавсифлаймиз. Куплаб тадкикотчиларнинг фикрига кура, мазкур сохада институционал иктисодиёт Германия тарихий мактаби билан куплаб умумий жихатларга эга, хусусан: иктисодий усиш йулларини асослаш учун ижтимоий мухит омилларини хисобга олиш ва тарихий жихатдан ёндатттиттт.

Download 308,98 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish