|
Рақобат хусусиятлари
|
Фирма сони ва миқёси
|
Маҳсулот тури
|
Тармоққа кириш ва чиқиш шароити
|
Ахборат олиш
|
|
|
|
|
| |
Мукаммал рақобат
|
Майда фирмалар
|
Бирхил турдаги маҳсулот
|
Ҳеч қандай қийинчиликларсиз
|
Ҳамма турдаги ахборотдан фойдаланиш
| |
Монополистик рақобат
|
Кўп майда фирма
|
Ҳархил турдаги ўхшаш маҳсулот
|
Ҳеч қандай қийинчиликларсиз
|
Бироз қийин
| |
Олигополия
|
Йирик кўп бўлмаган фирмалар
|
Стандарт ва табақалашган маҳсулот
|
Айрим тўсиқлар мавжуд
|
Бироз чегараланган
| |
Монополия
|
Битта фирма
|
Ноёб маҳсулот
|
Амалий жиҳатдан ўтиб бўлмайдиган тўсиқлар бор
|
Бироз чегараланган.
|
Bozor-sotuvchi bilan xaridor oʼrtasida tovarni pulga ayriboshlash munosabati boʼlib hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti – tovar-pul munosabatlariga asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar asosida boshqariladigan iqtisodiyot. Bozor toʼgʼrisida fikr yuritar ekanmiz takomillashgan (erkin) bozor va raqobatli bozor farqini bilish kerak. Erkin bozor bir xildagi mahsulotga ayni bir vaqtda bir xildagi baho belgilashi bilan xarakterlanadi. Bunday bozor boʼlishi uchun quyidagi shartlar boʼlishi lozim:
a) katta hajmdagi va doimiy talab;
b) xoʼjalik faoliyati bilan shugʼullanuvchilarning cheklanmagan miqdorda boʼlishligi;
v) ishlab chiqarish omillarining koʼpligi;
g) sotuvchilar va xaridorlar oʼrtasidagi erkin raqobat boʼlishligi;
d) raqobatchilarning barchasi uchun kerakli axborotning boʼlishligi.
Bozor mukammal raqobatlashgan yoki raqobatlashgan bozor boʼladi, agar unda quyidagi shartlar bajarilsa:
-sotuvchi va xaridorlar bozorda mahsulot narxi qanday boʼlsa, shunday qabul qiladilar va ular narxga taʼsir qila olmaydilar;
-bozorga yangi sotuvchilarni kirishi cheklanmagan;
-sotuvchilar birgalikda harakat qilish strategiyasini ishlab chiqmaydi. Bunday shartlar bajariladigan bozor mukammal raqobatlashgan bozor, sof raqobatlashgan yoki raqobatlashgan bozor deb qaraladi. Raqobatlashgan bozorda harakat qilayotgan korxonaning raqobatlashuvchi korxona deb qaraladi. Demak, raqobatlashgan bozorda tovar narxi bozorda talab va taklif asosida shakllanadi va unga sotuvchi ham xaridor ham taʼsir qila olmaydi, narx oʼzgarmas boʼladi. Raqobatlashgan bozorda har bir alohida sotuvchi tomonidan sotiladigan tovarning bozorda sotiladigan umumiy tovar miqdoridagi ulushi juda oz boʼlgani uchun ham u tovar narxini oʼzgartira olmaydi. Raqobatlashgan bozorni tahlil qilganimizda bozordagi tovarlarni bir xil deb, yaʼni ularning sifati bir xil deb qaraymiz. (Аmalda tovarning sifatiga qarab, ularning narxi har xil boʼladi, sifatli tovarning narxi sifati pastroq tovarning narxiga koʼra yuqori boʼladi). Takomillashgan raqobat asosida tashkil etilgan bozor strukturasi quyidagi shartlarga rioya qilinishi lozim:
1.Bozordagi koʼp miqdordagi sotuvchilar (ishlab chiqaruvchilar) va xaridorlar boʼlishligi lozim.
2.Bozorga qoʼyilgan tovar (mahsulot) xaridorlar nuqtai nazaridan va barcha sotuvchilar (ishlab chiqaruvchilar) nuqtai nazaridan bir xilda boʼlishi kerak. Аlbatta bu tovarlarning amalda boʼlishi juda kam uchraydigan hol. Hattoki sifat jihatidan, baho jihatidan bir xildagi tovarlar ham xaridorlarga turlicha koʼrinadi. Masalan:
- bozorni uzoq yaqin joyda joylashganligi;
- xizmat koʼrsatish darajasi (sotuvchining muomilasi)
- reklama va hokazo.
3.Bozorga erkin kirish va undan chiqish uchun turli xildagi toʼsiqlarni boʼlmasligi. Hozirgi vaqtda mana shunday sunʼiy toʼsiqlar nihoyatda koʼp boʼlmoqda (yoʼl xarajatlari, kichik korxonalar ochish sarflari, litsenziyalar olish, xom-ashyoni yetishmasligi, kredit sistemasini takomillashmaganligi, infratuzilmani rivojlanmaganligi va hokazo.)
4.Barcha bozordagi holat toʼgʼrisidagi keng axborotni boʼlishligi, sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) va bozor holati toʼgʼrisida toʼliq axborot olishligi lozim.
5.Bozordagi barcha qatnashuvchilarning (sotuvchilar, xaridorlar va boshqa) maqsadga muvofiq munosabatda boʼlishligi, ular oʼrtasida kelishilgan holdagi salbiy harakat boʼlmasligi lozim.
Raqobatlashgan bozorda juda koʼp sotuvchilar va xaridorlar qatnashadi, shu sababli ulardan birortasi ham tovar narxiga taʼsir qilaolmaydi, narxni bozorning oʼzi talab va taklifga koʼra shakllantiradi. Sotuvchilar va xaridorlar bu narxni qabul qiladilar va shu narxga koʼra qancha mahsulot sotish kerak yoki qancha mahsulot sotib olish kerakligi boʼyicha qaror qabul qiladilar. Sof monopoliya raqobatlashgan bozorning aksi boʼlib, bu yerda bitta sotuvchi va koʼplab xaridorlar qatnashadi. Sof monopolistning raqobatchisi yoʼq. Sof monopoliya mahsulot oʼrnini bosadigan boshqa mahsulot boʼlmagan hududlarda vujudga keladi. Umuman olganda, jahon va milliy bozorlarda bitta mahsulotni bitta sotuvchi tomonidan sotilishi kamdan-kam uchraydi. Sof monopoliya koʼproq mahalliy bozorlarga xos boʼladi. Tarmoqga kirish toʼsiqlari – bu monopol firma bozoriga boshqa sotuvchilarni kirib kelishini toʼxtatuvchi cheklanishlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
